Identitate maputxea bizi eta borrokatzen duzue orain, baina ez da horrela izan beti. Nola izan da prozesua?

Andi Portavoz: Nire kasuan, hurbilketa bigarren hezkuntza garaian hasi zen. Orduan izan nuen lehendabiziko formazio politiko prozesua, kontzientzia hartzekoa: diktadura osteko jendarte eredu kapitalista neoliberalaren kontzientzia. Auzoetan egiten ziren hip-hopeko herri hezkuntza tailerrak garrantzitsuak izan ziren. Aurrerago, jada nagusiago, nire izate maputxearekin birtopatu nintzeneko prozesua hasi nuen. Banekien jatorri maputxea nuena, amaren aldetik. Baina nire hurbilketa hegoaldera, Wallmapura (maputxe nazioaren lurralde eremua), orain dela sei bat urte hasi nuen. Gure ohiturak eta kultura berreskuratzen hasi nintzen, lurralde maputxearekin lotura egiten. Mapundungun-a (hizkuntza maputxea) ikasten hasi nintzen ere, pixkana. Ez naiz maputxe hiztuna oraindik, Luanko eta beste anai-arreba batzuk diren bezala.

Maputxea da egun Txileko Estatuari eta sistema ekonomiko kapitalistari konfrontazio gehien oposatzen dion mugimendua. Horrek ere eraman ninduen hurbilketa hori egitera. Konturatzea, "ño!, mugimendu maputxea nik beti egin nahi izan dudana egiten ari da": sistema akabatzen saiatu. Ni beste bidexka batetik ari nintzen horretan saiatzen, ezker marxista edo anarkistatik, kultura gorri-beltzetik. Gero sentitu nuen: “Nire jendea, nire familia, talde horiek baino gehiago ematen ari zaio borrokari”.

Luanko, zuk gazteago garatu zenuen identitate maputxea, eta hiztuna zara egun.

Luanko: Ni landa guneetatik migratutako pertsonen auzo batean jaio nintzen, Santiago hegoaldeko aldirietan. 1900etik landatik hirirako migrazio prozesu masiboa egon da. Horregatik, Santiagoko auzo guztietan aurkituko dituzu pertsona maputxeak, bere antolakunde politiko eta kulturalekin. Ni hip-hop tailerrekin politizatu nintzen. Oso mugimendu indartsua eman zen 2000. urteen bueltan, hip-hoplogia. Hip-hopean ari nintzen ordurako, baina musika honen bernizera mugatua: arropa, flowa, estiloa. Tailerrek lurrari lotu ninduten, herri pedagogiaren bitartez. 13 urte nituen orduan. Polita izan zen, arrakala bat zabaldu zen, askoz gizatiarragoa, auzokideekin eraikitzekoa, saioak egiten genituen... Tailerrak jasotzen hasi, eta ondoren nik eman nituen nire auzoan. Umeek ikasten dute zer den hip-hopa, zein bere jatorria, bernizetik harago. Oso sakona izan zen.

Beste prozesu bat batu zitzaion horri. Aita 12 urte nituela hil zen, ni amarekin hazi nintzen. Denborarekin haren behar handiagoa sortu zitzaidan. Nire familiaren historia berreskuratu nahi izan nuen. Osabarengana hurbildu nintzen, familia dut hegoaldean oraindik. Hor jaio zen nire burua erabat berreraikitzeko desioa, hemezortzi bat urterekin. Banuen hutsune bat, nire aitona-amonak nor izan ziren eta zer egin zuten jakiteko nahia... Nire lehena eta geroa banatzen dituen marra ordukoa da: “Mapundunguna ikasi behar dut” erabaki nuenekoa.

Peuma (ametsa) bat izan nuen. Guretzat peumak jakintza iturria dira, ez dakit zuentzako. Bizitza lurtarrarekiko bizitza paralelo bat dira peumak, zure aurreko edo ondorengo bizitzaren atalak erakusten dizkigute, orainaldia ulertu dezagun. Peuma izan nuen aitonarekin, berak mapundungun hutsean hitz egiten zidan. Esaldi osoak geratu zitzaizkidan iltzatuak, egun ere gogoratzen ditudanak. Orduan ez nituen ulertzen. Peuma horrekin nire buruari esna nion, “nik hitz egin dezaket mapundunguna, eta egingo dut”. Ordura arte, bestalde, barneratuak nituen zenbait banaketa, botereak ere sustatzen dituenak, landa giroko eta hiriko maputxeen artekoa esaterako.

Mapundunguna ikasi, eta hip-hopa mapundungunez egiten hasi.

Luanko: Ez dago ikasteko metodo ezarri eta itxi bat. Zure izpiritualtasunak eta zure erabakimen arrazionalak erabakigarriak dira. Izpiritualki Andeetako zeremonietara joaten barneratu nuen, gramatikalki ikasteaz harago. Mapudungunez kantatutako rapa egiteko beharra sortu zitzaidan orduan ere. Ez dago rapik mapudungunez, ez aymaraz... Hizkuntzen hegemonia politikoa auzitan jartzen hasi nintzen. Bazterketa linguistikoan gaude. Gure hizkuntza desagertzen ari da, zaharkitua dago hitz egiten dutenak agureak direlako. Umeek egunerokotasunean, jolasean, ez dute erabiltzen. Autokritika egin nahi dut hemen: mapudungun topaketa bat egiten dugu, eta gaztelaniaz ari gara bertan uneoro. Arrisku horretan gaude.

Jada egunerokoan mapundungunez ari nintzen garaian, egun batetan, letrak idazten ari nintzela, ohartu nintzen tarteka eta konturatu gabe errimak mapudungunez ateratzen zitzaizkidala. Harritu egin nintzen, txora eginda geratu nintzen.

Zergatik hizkuntzaren zentralitatea borroka eta identitate maputxearen eraikuntzan?

Luanko: Hizkuntzak zure herriaren pentsatzeko modua marrazten du, munduan egoteko manera. Herriaren jakintza eta bihotza da. Zure herriaren hizkuntza berreskuratzean zure burua deskolonizatzen ari zara, inbasio estataletik, juridikotik, linguistikotik deskolonizatzen. Erresistentzia modu bat da.

Mundu maputxe tradizionala landa girokoa da, lurrari eta izpiritualtasunari oso lotua, pertsona nagusiek gidatua. Zuek 7-8 milioi biztanle dituen Santiagotik ari zarete. Musika garaikidea den hip-hopetik, eta gazteak zarete. Ze balore du nahasketa horrek?

Portavoz: Nik uste oinarrizkoena tradizio maputxea ezagutzea dela, gure mundu ikuskera zein den ikastea, eta horren barnean ikasi dugu jende nagusia, arbasoak, oso garrantzitsuak direla. Agureak dira kimen-a (jakintza) gordetzen dutenak, hizkuntza erakutsi diezazuketenak, komunitatean autoritatea dute. Mundu mendebaldarrean, aldiz, agureak balorerik gabeak eta baztergarriak dira.

Guk rapa egiten dugu, hirian eta AEBetan jaio zen musika estiloa. Baina denborarekin pertsona asko, baita jende nagusi asko ere, ulertzen joan da guk gure identitate propioa ematen diogula erreminta horri. Ez dugula AEBetatik kultura gringoa inportatzen. Rapa auzoen, pobretuen, herrien musika dela, migratzaileena. Elkarrizketa bat egin behar dugu, errespetuz, kultura maputxeari duen garrantzia aitortuz, eta horren barnean jende nagusiak duena.

Luanko: Hegoaldera goazenean, gure komunitateetara, topaketetara, gu ere prozesu horren parte gara. Gillatun-ean (zeremonia izpirituala) gaudenean ez gaude gorrarekin. Charilonkoa (jantzi tradizionala) janzten dugu. Machi-aren (gida izpirituala) gomendio eta jarraibideengatik galdetzen dugu eta horiek jarraitzen saiatzen gara. Ibaiei eta mendiei baimena eskatzen diegu. Hirian ere egiten ditugu horietako zenbait gauza. Hor konexio zubiak daude. Zubiak gure ohiturak eta portaerak dira, sakonean egiten gaituztenak, gure itxura hip-hoperoaren gainetik.

Hip-hopean erritual bat asmatu genuen. Maputxeak ez diren nire anai-arreba maputxeei kultura maputxeaz nekien guztia erakutsi nahi nien. Ibilgailu bat alokatu eta gazteekin mendietara joaten ginen. Jenbearekin lagunduta inprobisatzen aritzen ginen, suaren inguruan. Goiza argitzean, janari maputxea jan, baimena eskatu eta ibaira botatzen ginen. Jada nagusituak daude orduko gazteak, eta oraindik ere gogoratzen direla esaten didate. Gazteei zer edo zer behintzat heltzea nahi nuen.

Kontatzen duzuenak maila batean Euskal Herrian 80ko hamarkadan gertatutakoa gogorarazten dit. Balore tradizionalagoetan oinarritua zegoen abertzaletasun bat zegoen. Punka indarrez agertu zen, eta atzerritik heldutako musika apurtzaile horrek, ez tentsiorik gabe, gazte asko hurbildu zituen abertzaletasunera, eta abertzaletasuna eraldatu zuen aldi berean.

Portavoz: Txilen ezaguna da Matías Catrileoren kasua. Poliziak hil zuen tiroz (2008) borroka maputxearen baitako lur batzuen okupazio batean. Matías maputxea zen, eta punka zen. Han gertatzen den zerbait da: gure identitate maputxearekin berraurkitzen garen pertsonak, txikitatik inguratu gaituen kulturatik abiatuta. Gu rapetik, Matías punketik.

Luanko: Niri askotan galdetu didate ia zer ikusten dudan komunean kultura maputxearen eta hip-hoparen kulturaren artean. Pentsarazi nauen galdera da. Badituzte puntu komunak. Hip-hopak jatorri afrikarra du nolabait, erresistitu zuten afrikarren ondorengoek sortu zuten, ghettoan. Horregatik, kultura maputxearen antzera, hip-hopa kultura zirkularra da. Biak dira ahozko kulturak ere. Hip-hopa zirkuluan abesten da, zirkuluan inprobisatzen, break-a zirkuluan dantzatzen da. Komunitarioa da. Topaketak antolatzen genituenean beti elkartzen ginen lapikoaren inguruan jateko. Tradizio maputxea ere zirkularra da. Hor daude puntu komunak. Hor badaude lotzen gaituzten hariak. Punka ere zapalduen eta herriaren barrenetik jaiotzen da.

Ezker askotan identitateei loturiko borrokak mesfidantzaz edo kontrakotasunez ikusi dira; jatorrizko herrietatik marxismoa edo anarkismoa bezalakoak ideologia mendebaldar arrotz bezala hartu dira zenbaitetan. Zuen kasuan hor ere uztarketa bat ematen dela iruditzen zait.

Portavoz: Gure herriko 60, 70 eta 80ko hamarkadetako borrokak ardatz eurozentrista duten ideologia horien inguruan eraiki ziren, marxismoa edo anarkismoa. Bazen ere borroka maputxea, beti egon da. Topaketa horren onenak aprobetxatu behar ditugu. Marxismotik eta anarkismotik balio diguten erremintak hartu behar ditugu borroka maputxerako, hori egiten da jada praktikan. Antolakunde politiko maputxeak daude, landako pertsonek osatuak, haien idatzietan edo ildo politikoetan erreminta horiek erabiltzen dituztenak. Bestelako erreminta praktikoak ere, okupazioak, lanuzteak, grebak... nork bere borrokarako hartu ditzakeen gauza asko dago. Ezkerretatik borroka maputxera hurbildu diren pertsona asko dago. Borroka maputxean borroka polita, heroikoa, antikapitalista ikusi eta bere ikuskeraz bustitzeko urratsa ematen dutenak. Nik neuk ere garai batean banuen borroka maputxearekiko mesfidantza bat: identitatea, nazionalismoa... baina orain beste modu batera ulertzen dut.

Apaltasun keinu bat dago hor, nik uste. Barnean dugun eurozentrismo honen gauza batzuk abandonatzeko prest egotea, entzun, ikasi, isildu eta entzutekoa. Chiapaseko Lacandonako lehen talde gerrillariari gertatu zitzaionaren parekoa da, haiek ere tradizio gorri-beltz eta guevarista zuten. Ohianean sartu, eta, zast!, kolpe kulturala hartu zuten: “Ez, hau ez da saiatzen ari garen moduan egitekoa”. Eta pixkana ikasten joan behar izan zuten, inurri lana eginaz, urratsez urrats.

Luanko: 60-70ko hamarkadan MCR (Mugimendu Nekazari Iraultzailea) zegoen, MIRaren (Ezkerreko Mugimendu Iraultzailea) beso bat zen. MCRan gehiengoa maputxeak ziren, lurrak berreskuratzeko maputxeen erreminta bat izan zen. Lurrak berreskuratzen zituzten, baina hizkuntzak ez zuen garrantzirik. Beste maputxe batzuk hizkuntza berreskuratzen ari ziren, baina ez zuten lurrik berreskuratzen, ez zuten borrokarik nahi. Elkar ukitzen ez ziren bi bide paralelo ziren. Hor kontraesanak ematen ziren. Lurrak berreskuratzen zituztenak, kultura espainiarraren pean aritzen ziren irabazitako espazio horietan, kapitalismoaren erreprodukzioaren logika jarraituz. Ez zuten mapundungua ezagutzen, ez zioten lurrari eskerrik ematen. Eta bazen jendea hizkuntza ezagututa ebanjelizatzen eta elizetan sartzen joan zena, lurrik berreskuratzen ez zuena. Kontraesan hori orekatzen joan da, bi bideak uztartzen doaz. Ni hori egiten saiatzen naiz ere.

Zentzu horretan zuek salbuespena zarete, edo oro har ematen ari den uztarketa baten parte?

Portavoz: Nik uste maputxeen artean badaudela taldeak guk esandakoa bere egin dezaketenak. Badira hori arbuiatzen duten batzuk ere, “gure borroka maputxea da %100ean” diotenak. Belaunaldien kontu bat da ere, igual nagusienek antzarrak ferratzera bidaliko zaituzte, “kaka hori huinca da, inbasorearen sinismenak”. Eta gazteak igual esango dizute, “bai, horrela da, baina ekarpen batzuk egin ditzake”.

Luanko: Nik praktikan ikusi dudana da belaunaldi berriak ari direla uztarketa horretan. Gazteak mapundunguna ikasi eta erabiltzeari garrantzia ematen diote. Eta hiri erraldoi batean bizi den agureak, oro har baztertua sentitzen denak, ikusten du etortzen zaizkiola gazte batzuk ogitxo batekin matea hartu eta mapundunguna hitz egitera. Hor baloratua sentitzen da, eta loturak sortzen dira. Denak batu behar gara.