"The Abertzale left needs the PNV"
- (Durango, 1941) Second-generation ETA militant. Venezuela was exiled in 1966. There he became a journalist. He has served for years as director of Egin, Deia, Euskadi Radio and EiTB. Author of the book PNV-ETA Occult Chronicle (1960-1979) We have talked about the PNV and ETA of those years, as well as the current situation of nationalism.
This interview is the way to reach the book PNV-ETA Occult (1960-1979). In the meantime, a premise: “A people who do not know its history does not understand its present.”
“The new generations do not know their history, the history of our people.” It's your opinion.
Yes. They do not know the story or have too much interest in knowing the history of the party and the institution, but the fault is not theirs. It is the leaders of both the PNV and the Abertzale left who have forged a history adapted to current times. In this way, a more attractive history has been lost that will help to calm the situation of this people.
To what extent did history change with the premature death of lehendakari Agirre? What about the evolution of the PNV?
After Agirre's death his project is dead, but his prestige remains untouched. Agirre was a highly respected leader, followed by many. Monzón states that “he had his role internalized since he was young, he was fully aware of it.” It probably wouldn't have stopped breaking with a generation that didn't make war, but those who knew it said the situation was going to fix itself much better. I heard the Jeltzale leader José Mari Garate, author of the song Eusko Gudariak, before he died, that José Antonio Agirre was the largest leader of the Abertzale people, and the party leader, Juan Ajuriagerra.
Could you summarize the reasons for the creation of ETA?
ETA emerges when post-war repression is less brutal. The founders of ETA received the impact of the new forms of struggle in Israel, Cyprus, Tunisia and Algeria, and not so much in Cuban practices, as many have wanted to make known. ETA is set up to take action, but it has a great deal to do. Today, the conditions under which he was born are not known, and what is worse, they are incorrectly explained. The founders were middle-class, in some cases upper-class, and even urban-class. Those who took their place set in motion a struggle that they themselves could not practice. These were from a more popular class, coming from the farmhouse and from the sea. Despite reading this book, ETA's identity does not appear well defined, nor does ETA's. However, I have tried to provide testimonies, sometimes intimate, flat but significant, that can help to understand this. You can't define ETA because ETA has been more than one; sometimes they lived together at the same time. In order to define ETA, in connection with Manuel Irujo, you have to look at his works rather than his documents.
Eli Gallastegi, leader of Jagi-Jagi, party critic, launched against Irujo: “That Gaztedi [of ETA] could have been another, had there not been a vacuum left, a vacuum that concerns us all.”
In the nearby environment of the Eli family there are signs of this vacuum, he knows well the young people who want to fight with the PNV - Eusko Gaztedi, for her - to the young people who could not act under the orders of the Basque Government. But they found the Basque Government exhausted, desperate. They tried it over and over again for long years, contrary to what many people think. Eli was right to say that the warlords had accepted a vacancy.
The offensive between the PNV and ETA was on the rise: Sota affair, per witness. Lack of agreement to organize resistance. Irujo, however, wants ETA to serve the Basque Government. How do we explain this to current generations?
Irujo knows the Irish and also the Jewish model, where he sees tacit decisions and agreements between activists and institutions, and not confrontations. However, it sometimes has the impression that ETA has regarded the Basque Government as its main enemy. I say this at times, not always, and not always in the same way, but other Irujo's companions do not join him. He could have preferred ETA to act like the IRA or Irgoum, with its enemies and with institutional responsibilities against the enemies [PNV]. For the Jeltzales, and especially for Irujo, the Sota family was untouchable. But ETA touched it from the very beginning. However, it cannot be said that there have been more problems with him, nor with other wealthy families living in the North, the Philippines, Mexico, Lekeitio and Neguri.En the trial, the generations of the
PNV and the Abertzale left are called each other many nonsense. They are the result of ignorance and the interest for history to be understood in terms of current interests. Above all, I have written a book to bring alive testimonies of every moment, without distortions or stumbling blocks of history. Anyone who wants to know will realize it.
After the first generation (Madariaga, Txillardegi, Benito del Valle, Manu Agirre) comes another: Highlight Jose Maria Eskubi, in which you participate. He has once said that this is a key moment in ETA’s history. Why?
In addition to Txabi Etxebarrieta and Jose Luis Zalbide, each in their role, the right is fundamental. The right is a leader “in the interior” [in the south] When Txabi takes the step of dying and dying, in art, Zalbide Iraultza! The book explains this, which had a great influence. With them the Y is under way that will continue in the future: San Lorenzo de El Escorial, Txomin Iturbe... He then continued with Argala, Mugika Arrangi, Pertur and company. The first step was the execution of Meliton Manzanas, spiral iraultzailea.EAJ theorized by K. de Zunbeltz (José Luis Zalbide), who has done and suffered the war, is not intimidated by the violence of the reaction, because he sees his reasons for being too sharply. Another thing is that they are willing to put them into practice, although in these practices they made some efforts. For example, the Ugarte priest, before ETA started the spiral, finds it somewhat ridiculous that ETA has been absent for ten years, but, in the end, not jotzeko.EAJren is that the concern and ETA have gone hand in hand. ETA, for its part, neither the PNV nor the Basque Government cares about it, nor the PNV nor the Basque Government take it for granted.
This is the Julio Ugarte healing quote: “Taking the gun and not using it irritates me.”
The founders of ETA did not make the only shot that took place on Saturday night. Madariaga, Uribe, Etxabe or Ozaeta do so in internships. The words of Ugarte, in 1969, imply the general feeling of the PNV that those “great lords” would not go from theory to practice.
1968: A year that shook Euskadi and the world. Txabi Etxebarrieta wrote: I just have to go / just / Wait / and the earth still loves us.
Txabi was influenced by his brother José Antonio and by Eli Gallastegi. They are the links of the unity between the generation of war and the new Abertzales. It's Txabi who breaks the taboo and kills him. Txabi (Pardines) seemed to seek the death of the civil guard and his, aware that everything was going to mean. When he was killed, his companions felt forced to respond to that death and killed Apples. However, those who participated in the decision to kill Manzanas did not give continuity to the armed struggle begun. New militants arrived who, as a result of what had been done so far, gave it a decisive boost that was going to grow and grow.
Then the militants Jokin Artajo and Alberto Asurmendi died. They were not from ETA, but from EGI.
EGI, which would join ETA in order and secrecy of Joseba Rezola, without ruling out any military training of Joseba Emaldi's letter by the Basque agent of the cia. A large part of them provided ETA (pm) and would quickly join the toughest actions.
1970: “The history of Basque nationalism and Franco is divided into two: Burgos anterior and posterior”. It's also a quote from Julio Ugarte.
The Ugarte itself, which in 1969 left the gracious ETA, was delighted and enthusiastic about the attitude of the Etarras in the Burgos process. After years of neglect, the Basque Country was placed on the map of the world by the ethnic groups. After the case of Burgos, the attack on Carrero Blanco causes everyone to talk about the Basque Country and the Basques. Several experts remain committed to discovering the hidden hands behind the attack, including those of the cia. In the absence of evidence, your only wish is that: They remain committed to denying ETA’s authorship to, essentially, end the revenge of the losers of the civil war, which changed the history of the Spanish State. The spectacularity and "clean-up" of the attack gave him even more resonance around the world. Then, soon came the attack of the Rolando cafeteria, the dirtiest, which has not so far recognized its authorship [ETA].
Rolando's attack is "a scar" in ETA's history. Subsequently, the ETA communiqué collected the following: “In the struggle, not everything is perfect and clean: The revolution has harsh and tragic actions.” Did you somehow announce what came after the Transition?
He announces, perhaps, that in the head of ETA’s leaders the idea that there is no “clean war” is beginning to be established in some way, although in contradiction with some revolutionary assumptions that are very alive.
Diaspora hizpide. Zer nabarmenduko zenuke orduko diasporaz. Zer geratzen da hartatik, edota zer da egungoa?
Diasporaren garrantzia erabakigarria da zenbait unetan, eta ez bakarrik ikuspegi ekonomikotik, Eusko Jaurlaritzaren eta alderdiaren [EAJ] sostengu bezala. Ekin editoriala ahalegintzen da, Buenos Airesetik, abertzaletasunaren gaiak ez daitezen hutsaren hurrengoa izan. Venezuela, behin iparamerikarren finantzazioak amaitu ondoren, zerbitzuen truke, erbesteko aparatuaren eta instituzioen ezinbesteko oinarria bihurtu zen. Zenbait unetan, bakarra.
Gerran garaituak izan zirenek aktibitate handia izan zuten lehen urteetan. Aliatuen traizioaren ondoren, britainiarrena eta estatubatuarrena, urteen joanean, egoera berrira moldatu ziren, eta betirako Amerikan egongo ziren ideia bere egin zuten. Diaspora ez da homogeneoa. Argentina eta Uruguain, Txile eta Mexikon neurri apalagoan, bazegoen euskal emigrazio nabaria ordurako. Haien zioak ekonomikoak dira, elkar laguntzen duten zentroak eta erakundeak sustatzen dituztenak, erbesteratuen ideien eragina jasotzen dutenak.
Herrialde hauetan badago apaiz eta erlijioso andana, inportantea, abertzaleak izateagatik kanporatuak edo ihes egindakoak, kontzientzia hartzeko zereginetan funtsezko rola jokatzen dutenak. Venezuelan, lehen erbesteratuak iristen direnean, ia ez dago euskaldunik, baina eremua ondua aurkitzen dute lanari ekiteko eta denbora laburrean estatus on samarra lortzeko. Eusko Jaurlaritzak lehen garaian baliabide ekonomiko onak ditu, ontziterian inbertitzen ditu Bretainia Handian eta Venezuelan, itsasoko negozioetan. Arrazoiak arrazoi, inbertsio horiek etekinak baino buruhausteak sorrarazi zizkion. Diaspora hartatik badira hainbat egintza eta obra gaur egun, oroitzapenak, euren ondorengoengana iristen direnak, informazioaren hedabide zuzenek eta berriek gaurkotuak.
Komunismoa eta terrorismoa antzeko espresioak –edo parekatuak– dira orduko Euskal Herrian. Txillardegik honela idatzi zion Martin Ugalderi: “Ulertzen dut, kanpotik begiratuta, terroristatzat hartuak izatea, baita zuk ere, ausaz. Alabaina, iritzi hori ez da zuzena: denbora lekuko”. Zer erakutsi du gure historiak biolentzia iraultzaileari dagokionean? Terrorismotzat jotzen duzu zerorrek?
ETAk ez du bere burua, historiako ezein unean, erakunde terroristatzat jo. Bere jarduera bortitza erresistentziazkoa kontsideratu du, propaganda armatua eta iraultzailea legez. Terrorismoa izan da, argiagoa, Irgoumek, FLNk eta OASek praktikatu dutena, besteak beste, berariaz terrorea zabaltzea helburua zutelako, diskriminazio dosi handiz, eta berez halakoxe zuten burua. ETAk ekintza objektiboki terroristak burutu izan ditu, baina ez zuen nahi ez uste ere, berea estrategia terrorista zenik. Edonola ere, zenbaiten iritziz, auto-bonbaren erabilpen sistematikoa, arrisku handia dela eta, diskriminazio tarte zabal eta arriskutsuarengatik, estrategia terroristaren adierazle objektiboa da.
Ausaz, labur zurrean esanda, ETA anitz egon dira, espresio asko, bortitzak nahiz dialektikoak.
Hala da, bai. Hainbat ETA izan da, borroka armatuarekiko jarrera eta zerikusi diferenteak agertu dituena. ETAk horietako batzuk masa borrokaren freno objektibo legez ikusi zituen, bere erakundetzearen eta garapenaren oztopo.
Ordurako, AEBko Gobernuak erregimen frankistaren alde egina zuen, Jaurlaritzako kideak bazter utzita, Jesus Maria Leizaola lehendakari izaki.
Leizaolak Agirre ordezkatu aurretik, estatubatuarrek ondo zekiten Franco ondo baino hobeto zetorkiela komunisten aurkako gerra hotzean.
Zer izan zen hura? EAJn eta AEBetan demokraziaren baloreak berebizikoak izaki, edo halakoak omen direlarik.
II Mundu Gerra amaitu baino lehen, AEBek bonba atomikoak Japoniaren aurka jaurti aurretik, Japonia plataforma bezala hartu zuten etsai handiaren kontra egiteko: Maoren Txinaren kontra. Europan, Berlinen sartu aurretik, iparamerikarrek badakite etsaia, ideologikoa, ekonomikoa eta militarra, Sobietar Batasuna dela. Iparamerikarrek ondo dakite Franco primeran datorkiela haien aurka, euren beldurra da Alderdi Komunista diktadorearen erorialdiaren baliatzea. Irujo bat dator ikusmolde horrekin, eta oso presente dauka espainol errepublikarrekin dituen harremanetan.
1973 urtea: Monzonek Irujori esana: “Euskadin gaur egun inor ez da nahikoa eta denok gara beharrezkoak. Hona nire desioa: 1933 eta 1936 urteetan egiten jakin ez genuena, orain hobeto egitea”. Txillardegik Irujori berriz, hauxe: “Euskadi eskutik joan zaigu denoi”. Esaldi esanguratsuak, harribitxiak.
ETAren lehenengo aldiari dagozkie, artean, EAJk eta Jaurlaritzak bazekiten norengana jo behar zuten ETArekin harremanetan jartzeko, pertsonalki ezagutzen zituztenean, kasu askotan senideen seme-alabak eta lagunak zirenean. Laster utzi zioten esaldi bitxiak elkarri esateari.
Zer ekarri zion ETAk nazionalismoari, erregimen frankistak iraun zuen bitartean?
ETAk euskal nazionalismoa modernizatu zuen, gaurkotu zuen. EAJ sekula santan sartu ez zitekeen gizartearen estratuentzat erakargarria bihurtu zuen abertzaletasuna.
Zein ondorio atera duzu EAEko azken hauteskundeez? Abertzaleen emaitzei dagokienean.
EAJren emaitzak onak dira, eta egoera behartu gabe, balio zaizkio garai berri bat lideratzeko. EH Bilduren emaitzak ere onak dira eta hauetaz baliatu behar du. Jaurlaritzan sartzeak ekarriko liokeen kargaz libratu da, hartara, zer izan eta egin nahi duen gogoetatzeko beta dauka. Orain arte inprobisatzen eta erabakiak hartzen jardun du, ongi eta trebe samar, sartuta zegoen tranpatik atera ahal izan da. Baina, orain, garai berri bat abiatu behar du, egitura berri batez, barne demokrazia errespetatuz, arestiko militantzia bikoitza eta hirukoitza ahaztuz. Gizartearen aurrean argi eta garbi azaldu behar du proiektu berriekin, baita hauek ondo azaldu ere.
Zein dira gakoak abertzaletasunaren helburuak gauzatzeko?
Ezker abertzaleak EAJren beharra dauka, presoen arazo larria konpontzeko dagoen beharraz Euskal Herria ohartarazteko. Konponketa ez dago EAJren esku, baina lagundu dezake Espainiako Gobernua presionatzen, baita indarrean dauden salbuespenezko lege ez-demokratikoak eta errepresiboak nazioarteko instantzietara eramaten. Halaber, eta horregatik, ezker abertzaleak Urkulluk zuzendutako Jaurlaritzaren aurkako oposizio sistematikoa eta berehalakoa egiteari uko egin beharko lioke. Ezker abertzaleak Urkulluri egiten utzi behar dio, eta kontuak eskatu bere promesak betetzen ez dituenean, hori baita, bide batez, hurrengo hauteskunde autonomikoak prestatzeko modu egokiena. Bestalde, PSOE-PSErekin batera egindako edozein oposizio gaizki ikusia izango litzateke ezker abertzaleko jarraitzaileen aldetik.
Eskozian iragarritako erreferenduma egingarria ikusten duzu hemen?
Datozen lau urteotan, ez. Halere, Urkulluk Argian [2.340 zenbakian] Quebeceko bideari segitu beharra aipatzen du. Orduan, gogorarazi beharko zaio.
Zein dira “euskal auzia” deitua ebazteko gakoak?
Ez dakit zein diren gakoak, ezta oso argi ere “euskal auzia”z zer ulertu behar den. Ordea, argiago daukat egin beharreko bidea interesgarriagoa dela bere helburu nagusia baino. Hau da, euskal abertzaleen ardurek eta kezkek ekarri behar dute bide hori egiteko modua: euskaldunak beren auzokoengandik benetan diferentziatzen dutena ez dira gai ekonomikoak –eta are gutxiago Europar Batasunaren barruan– gai kulturalak baizik; gai berezkoak dira, kontzientzia nazionalari zentzua ematen diotenak, babestuak eta garatuak izan behar direnak.
Noraino iritsi daiteke katalanen ekimena eta nola eragin dezake Euskal Herrian?
Ez dakit noraino iritsiko den, baina ez naiz ados ekimena abantaila ekonomikoak lortzeko baino ez dela esaten dutenekin. Inork ez zuen aurreikusi, ezta imajinatu ere, agintari katalanak horren urruti joango zirenik, horren argiak izatea euren aldarrikapenetan eta eskaeretan. Bistan dago: EAJk ez du aldarrikatzeko, eskatzeko eta presionatzeko modu horretara bildu nahi, ez zaio interesatzen.
Independentziaren trena utopia al da? Edo aitzitik, Euskal Herria eraikitzeko ezinbestekoa al da?
Independentziaren asmoa ondo azaldu beharra dago. Behar den denbora hartu behar da, baina luzetsi gabe prestatzen hasi behar da. Gaur egun, agitaziorako erreklamo bezala jarduteko baino, berau apurka-apurka zehazteko baldintzak daudela uste dut.
EAEn erreferenduma egingo balitz, independentziaren aldeko aukera aterako al litzateke irabazle?
Gaur egun ez. Baina egin ahal izango balitz, uste ez dudana, egite soila aurrerapausoa litzateke etorkizunean eskubide hori finkatzeko. Hau da, Quebecen bezala.
Trantsizioaren ondorengo demokrazia aldia eta gero, beste 30 urte luze joan dira. Zertan desberdintzen dira euskal nazionalismoaren espresio nagusiak?
Testuingurua aldatu da EAJ zein ETArentzat. EAJri dagokionez, gerrako belaunaldia desagertu zen, hura ezagutu zuen beste batek ordezkatu zuen, gaur egungora iritsi arte. Hauek beren historiaz euren estrategiarentzat komenigarri zaiena baino ez dute ezagutu nahi, eta hiru euskal lurraldeko administratzaileen rola jokatzen dute. Ez da egia etarrek EAJz zioena. Alegia, EAJk euskal burgesiaren interesak defendatzen zituela (burgesiaren gehiengoa frankista izanda, hartaz baliatu zen), baina egia izan daiteke, gaur egun, EAJ euskal burgesia baskongadoaren interesen ordezkaria izatea.
ETAk berriz, mugimendu abertzale berria eta bizia posible egin zuen, eta gero horren indarraz eta ahalmenaz beldurtu zen. Herri Batasunaren beraren eraketa eta kontrola galtzearen beldur izan zen, berau administratzera mugatu zen, iraultza ezinezko baten izenean berau kontrolatuz, ordurako naturala ez zen lidergo baten bidez. Gaur egun, ETA erretiratu da, eta trantsizioaren lehenengo urteetan bazegoena berrosatzeko ahalegina abian jarri da, interes alternatiboak ordezkatu behar dituen mugimendu herrikoi bat eratzeko, ahal den neurrian eta egokieran EAJren interesen osagarria.
Elkarrekiko sostenguen berrosatze moduko bat emango delakoan nago, hala ere, klasearteko batzokietan elkarbizitzen ziren enpresako jabearen eta beren langileen arteko garaia joan da. Nire irudipena da, borroka armaturik gabe, ikuspuntu honetatik Euskadi berrasmatuko dela. Ez da gehiegikeria ere pertzepzio hau azaltzea: EAJk ordezkatzen dituen interesak eta PPk ordezkatzen dituenak ez dira oso diferenteak. EAJren inguruan klase sozial bat agertu da, administrazioari lotua kasu askotan, bere interesak babesteko eta zaintzeko nahia duena, krisi garaian are nabariago ageri direnak.
20 + 30 urte geroago: Nafarroa ez dago Hegoaldeko beste hiru lurraldeekin batera administratua, edo alderantziz. Zein da 50 urte luze ondorengo zure balantzea?
Nafarroa beti izan da EAJren ahultasuna, Aquilesen orpoa. Horrela dio Irujok bere posta-trukean, bere korrespondentzia intimoan. Haatik, ezker abertzalearen ahultasuna ere bihurtu daiteke, zorigaitzezko maniobra bat baino gehiago egin baitu. Ezker abertzaleak ez du gaitasunik erakutsi aliatuak batu eta biltzeko, lurralde horretako abertzaleen presentzia sendotzeko eta handitzeko. Gaur egun, nafar eskuina eta sozialismo espainolista inoiz baino ahulagoa daude Nafarroan, baina euskal abertzaleak egoera aprobetxatzeko ezgauzak dira.
Estatu Konfederala eratzera iritsi al daiteke?
Proiektu konfederal errepublikar bat izan zen. Proiektu errealista legez, epe ertainera ez litzateke baztertu behar. Baina egiari zor, proiektu hura Penintsulako herri guztiak hartzen zituen barne, baita portugaldarra ere.
Nola ikusten duzu ezker abertzalearen berreraketa?
Une honetan ez dut berreraketarik ikusten, baizik eta ezker abertzale historikoarentzat testuinguru oso desfaboragarrian egokitze elektoral adimentsua egin ahal izateko aukera. Ziur aski, une honetan urrats zehatzak ematen ari dira bide horretan.
