33 urte besterik ez zituela hil zuten Jesús Carrera hondarribiarra Alcala de Henaresen 1945ean, baina ordurako hamaika historia bizi izandakoa zen, tartean bi gerra, exilioa eta klandestinitatea. Bigarren Errepublika garaian Irungo mugimendu komunistan militatzen hasi zen eta Espainiako Alderdi Komunistako (PCE) idazkari nagusi izatera iritsi zen urte gutxiren buruan.

Baina hala ere, berari buruz apenas jakin izan da ezer orain arte, eta 70 urte baino gehiagoz bere gorpuzkinak Alcala de Henaresko hilerrian egon dira ahaztuta, 2018an atera eta omenaldi batekin sorterriratu zituzten arte.

“Aitzol Arroyo historialariak deitu zidan esateko deshobiratu egin behar zutela. Nik ez nekien Jesús Carrera nor zen ere, baina prozesu hori grabatu eta senideen bizipenak jasotzea erabaki genuen”. Hala kontatu digu Aitor Baztarrika kazetari eta dokumentalgileak. Gero, proiektu zabalago batean murgildu ziren: “Aitzolek eta beste historialari batzuek ikertutakotik abiatuta, ikusi genuen pertsonaia historikoak bazuela mamia. Nolatan aurretik ez zen deskubritu? Zergatik egon dira bere hezurrak 2018 arte hobi komun batean botata?”, dio Baztarrikak.

Ia zazpi urteko ibilbidearen ondoren Jesús Carrera: Hondarribiko gorria deituriko dokumentala izan da emaitza, crowdfunding batez gain, Gipuzkoako Aldundiaren, Hondarribiko Udalaren eta Gogora institutuaren laguntza izan duena. Ostiral honetan estreinatuko da Hondarribiko Auditoriumean Orreaga Filmen eskutik, arratsaldeko 19:00etan.

Puzzle bat osatzen

Baztarrika aritu da zuzendari, gidoilari eta muntaketa lanetan, baina atzean talde oso bat izan du. Hasieratik erronka handia izan da: “Deshobiratzea orainaldian gertaturiko zerbait da, grabatu genezakeen, baina bere biografia politikoa osatzeko ez genuen ikus-entzunezko baliabiderik, kamarada guztiak hilda baitzeuden. Orduan ausartzea erabaki genuen”, dio solaskideak.

Hondarribia, Irun, Donostia, Iruñea, Aragoi, Katalunia, Madril... Geldileku asko izan dituen bidaia izan da, “puzzlea geografikoki osatzeko”. Artxiboetan bila ibili dira, eta adibidez, poliziak Carrerari torturapean aterarazi zion deklarazioa aurkitu dute. Testuinguru historikoa lortzeko aditu askorekin hitz egin dute, hamalau elkarrizketa guztira; besteak beste PCEren historian espezializaturiko Carlos Fernández historialaria edo Mertxe Tranche ikerlari irundarrarekin izan dira.

Eta horrez gain Carreraren burkide izandakoen artxiboko-lekukotasunak ere lortu dituzte: “Sorpresa garrantzitsuak izan ditugu, adibidez badago Teresa Harina izeneko kide baten testigantza. Donostian kointziditu zuten frankismoaren hasieran, eta gero Teresak kontatzen du nola egin zuen topo kartzelan Carrerarekin, eta guztiz suntsituta zegoela”, dio Baztarrikak.

Gerra, erbestea, torturak

1911n Hondarribian jaioa, Jesús Carrerak hogei urte besterik ez zituela ekin zion ezkertiar militantziari, lehenik UGT sindikatuan, gero Irungo gazte komunistetan, eta Donostian bizitzen jarri ondoren, Euskadiko Alderdi Komunistan. 1936an faxistek kolpea jo zutenean buru-belarri ibili zen errepublikaren defentsan, besteak beste Gernikako Arbola batailoiko komandante lanetan, 25 urte besterik ez zituen.

Gerrako bere ibilbidea beste askoren antzekoa da: Asturias, Katalunia… 1939an milaka lagunekin Le Perthuseko muga gurutzatu zuenean, Frantziako kontzentrazio esparruak ezagutu zituen –tartean Gurseko “euskaldunen zelaia”– baina azkenean ihes egin ahal izan zuen, burkide komunistek lagunduta.

Jesus Monzón buruzagi nafarraren esanetara, bitartekari lanak egiten hasi zen Espainiako eta Frantziako PCEren egituretan, eta orduan, berriz ere Espainia frankistan sartu zen ezkutuan, alderdia berregituratu eta zelula komunistak sortzeko. Horrela izendatu zuten alderdiaren barrualdeko idazkari nagusi, baina 1943ko martxoaren 15ean atxilotu zuen poliziak sarekada batean, karguan jarri eta gutxira.

Modu basatian torturatu zuten Carrera. “Ziurtasun hori dugu belauna txikituta zuelako”, azaldu digu Baztarrikak. Torturena garrantzitsua izan zen 2018an Aranzadik Pako Etxeberriaren zuzendaritzapean egindako deshobiratzean bere gorpuzkiak identifikatu ahal izateko. “Teresa Harinek kontatu zigun Alcala de Henaresko kartzelan ihesaldi bat antolatu zutela, baina Jesúsek ezin izan zuela parte hartu, fisikoki eta mentalki guztiz hautsita zegoelako”. Gerora hainbat ihesaldi saiakera egin zituen arren, Carrera 1945eko urtarrilaren 16an fusilatu zuten.

Espazio publikotik aparte

Baina hasierako galderak hor dirau: nolatan ez genekien ezer berari buruz? Baztarrikaren aburuz, baliteke bere heriotza goiztiarrak –33 urterekin fusilatu zuten– zerikusia izatea: “Euskal Herrian Dolores Ibarruri La Pasionaria eta halakoak ezagunagoak ditugu, ibilbide politiko luzea egin zuten. Carrera idazkari nagusi izan zen, baina klandestinitatean aritu zen alderdiaren egitura indartzen, ez espazio publikoan diskurtsoak ematen”, azaldu digu.

Oinordekoek, María eta Xabi Carrera ilobek, informazio oso gutxi jaso dute etxean bere senideaz: “Aitak periodikoko errekorte bat zeukan eta beti esaten zuen Gernika Batailoiko komandante izan zela”, dio Xabi Carrerak dokumentalean, baina apenas zekiten ezer gehiago. Bere gorputz tirokatuari jaurtiriko lur guztiak baino, berrogei urteko diktadurak lan handiagoa egin zuen memoria estaltzeko.

Hondarribiko estreinaldiaren ondoren, egileen asmoa da filma Euskal Herriko beste herri batzuetan zabaltzea: “Dokumental didaktiko bat egin nahi izan dugu –diosku zuzendariak–, ez soilik alderdi komunistan zentratua. Azken batean, Jesúsek Europako historiako momentu garrantzitsu batzuk bizi izan zituen, eta bere bidez, oso denbora laburrean testuinguru oso desberdinetara moldatu behar izan zuten milaka herritarrek bizitakoa erakusten saiatu gara”.