El jeltzale atrapat en la trama del franquisme
- Miguel Javier Urmeneta (1915-1988). Asisko Urmeneta, fill de Miguel Javier, ha traduït al basc el llibre La Segona República, el Franquisme i la Transició. Aviat s'adonarà de l'extraordinària biografia del personatge. El Govern de Yolanda Barcina li va concedir la medalla en 2014.
A conseqüència del cop d'estat del 18 de juliol de 1936, es van iniciar les primeres detencions i afusellaments en la capital navarresa. En els dies anteriors Alejo Heleta li havia dit a Maria Ajarnaute que anaven a afusellar al seu marit, Ataulfo Urmeneta. José Solabre, confessor dels rectors i requetés de Berriozar, també els va informar que en cas que succeís alguna cosa, el fill Miguel Javier anava a buscar-lo immediatament.
Ataulfo Urmeneta era conegut a Pamplona com a membre del PNB i el mateix Miguel Javier Urmeneta era també un dels membres més destacats d'Egi. En els dies següents, la jove Urmeneta va reunir els seus amics i els va dir: “Vostès ja no han de pensar en qui farà la guerra, però com ho faran”. I així van ser amb els requetés al capdavant de Madrid, com altres centenars de joves i majors de Navarra, “voluntaris”. Com a pare d'onze fills, Ataulfo va ser eximit d'anar a la guerra; en els anys següents va ser processat i els seus béns van ser embargats, però va sobreviure. El seu fill es va llançar a la guerra per a salvar al seu pare, però el seu cap es va trastornar. “Em vaig allistar per raons inexplicables i per a mi mateix”, va deixar escrit Miguel Javier.
Va fer costat a Franco amb les guerres carlistes i, després d'acabar la guerra, va ser voluntari en la Divisió Blava per a lluitar amb els nazis al capdavant de guerra de Rússia com a capità. L'exèrcit d'Hitler li va premiar amb la Creu de Ferro. Al seu retorn, va continuar en l'exèrcit espanyol fins a obtenir el càrrec de tinent coronel. Tenia estudis d'advocat i sabia anglès, era un estudiant de primer nivell i també entre els militars. Va ser enviat als Estats Units a estudiar en representació de l'Exèrcit espanyol. Als 33 anys va aconseguir el nomenament de comandant de l'Estat Major de l'Armada. També va ser professor de militars i va escriure sobre tàctiques militars.
Alcalde i Diputat Foral de Pamplona
Havia recorregut un important camí en l'exèrcit espanyol i qui era, la qual cosa li va obrir moltes portes a Pamplona en les dècades següents. En 1954 va ser nomenat director de la Caixa d'Estalvis Municipal de Pamplona, després de la mort del seu pare, Ataulfo, anterior director, que va ocupar durant 28 anys. No obstant això, entre altres càrrecs i treballs, va ser alcalde de Pamplona (1958-64) i diputat foral (1964-1971).
Va fer costat a Franco amb les guerres carlistes i després d'això es va fer voluntari en la Divisió Blava per a lluitar amb els nazis
Va ser un dirigent poc habitual del franquisme, fins que els més pròxims li van dir que no era franquista. Durant tot aquest temps no va oblidar el nacionalisme de la seva joventut, ni la idea del basc i d'Euskal Herria Batua, sempre dins d'Espanya. Va quedar atrapat en la teranyina del franquisme en 1936, però no era per a quedar-se quiet. Des de la direcció de Kutxa i des de l'alcaldia s'han dut a terme nombrosos projectes avançats en el sector de la construcció o en els barris de Pamplona. També va donar un impuls important a la industrialització, va recuperar la Ciutadella de l'Exèrcit de Pamplona, va impulsar el basc i la cultura basca, des de la Diputació fins als “plans” del basc… i en la dècada dels 60 la seva cadira de la Diputació va ser clau per a la creació de les ikastoles de Navarra. Va ser també el que va obrir les portes de Pamplona a la Universitat de Navarra de l'Opus Dei. Amb un estil de comandament personalista, va ser alcalde i diputat popular, com ho demostren els nombrosos homenatges realitzats. També va ser nomenat membre d'honor de la Reial Acadèmia de la Llengua Basca.
Li van oferir nombrosos càrrecs des de Madrid i va rebutjar a la majoria: ser ministre; governador civil d'Àlaba, Bizkaia i Guipúscoa en la Transició; educador del príncep Felip… Com molts altres, ell ja estava mirant a una època sense Franco. Però aquesta curiosa autoritat militar, que actuava d'intermediari en les vagues obreres, havia anat acumulant cada vegada més enemics en diferents punts del règim, i va ser descartada fins i tot amb conspiració per a impedir el seu retorn a la Diputació a la fi del franquisme. Va continuar treballant com a director de Kutxa i, admirador d'Arturo Campión, es va presentar a les eleccions de 1977 amb el Front Navarrès Independent, creat per ell mateix. Havia fracassat.
Aquell home heterodox que podia rebre a casa als fugits de les manifestacions, es va dedicar en els últims anys a la promoció de la cultura basca i el basc amb els seus nombrosos amics, entre ells José María Jimeno Jurio, Pablo Antoñana o Jorge Cortes Izal: Promocionar la UEU, ajudar a Korrika o crear Euskalerria Irratia. Va ser fundador, accionista i primer lehendakari de l'associació Mitjans de comunicació de Pamplona que dona suport a la ràdio. Va viure amb passió en la pintura i també es va submergir en la redacció de les seves memòries. Va morir en 1988, després de deixar a la seva dona i als seus sis fills.
Iván Giménez en el llibre El Corralito Foral “parla de la sorprenent biografia” d'Urmeneta: “En els 80 també va mostrar la seva afició per la Unitat Popular, fent un gir ideològic increïble, des de la Divisió Blava fins als voltants de l'esquerra abertzale”. Aquesta frase significativa d'Urmeneta pot tenir alguna cosa a veure amb aquesta concepció: “Jo podria agafar una part important del Partit Socialista, del socialisme europeu; i el mateix podria fer, sense actitud intrantsigente, amb les àmplies àrees del PNB; i, finalment, de veritat, d'Herri Batasuna”.
Miguel Beroiz, personatge fictici de la novel·la Hodei Berdeak de l'escriptor pamplonés Jon Alonso, porta també una vida plena de llums i ombres. Beroiz també era nacionalista de jove, de qui després es va dirigir a la Guerra del 36 amb Franco, i així ho afirma un cosí de la novel·la en valorar els seus relats de guerra: “I, a més, aquí el tema era que Beroiz comptés quines eren les maneres de fer la guerra, i això està fet, sense comptar altres passatges més lletjos i macabres, que no els explica, i, què voleu dir, no seré jo qui li retregui el pecat, l'home també té dret a embellir-se, la qual cosa compte, bàsicament, amb l'única condició de ser veritat, i no ha quedat prou provat per aquest costat”.
Zuk egin nahi zenuen liburua da hau edo familiaren enkargua?
Bata zein bestea. Barru-barruan nuen eta aspaldi ari nintzen esaten Miguel Javier Urmenetari buruzko doktorego tesia behar beharrezkoa zela. Baina ez dut inor konbentzitu hortaz. Nire obsesioetako bat zen, ezin baita Nafarroako XX. mendeko historia politiko-instituzionala ulertu Urmenetaren figura argi izan gabe. Duela lau urte Asisko adiskideak aipatu zidan 2015erako gustatuko litzaiekeela aitaren historia bat egitea eta azkenean ni neu animatu nintzen. Eta ekin nion, besteak beste, familiak Urmenetaren artxiboa digitalizaturik zuelako eta hori ikerlari batentzat sekulako abantaila delako.
Zer egin zaizu zailena?
Uste nuen bere historia ezagutzen nuela eta, gainera, lehendik berari buruz zegoen lanik mamitsuena nire aitak [José María Jimeno Jurio] idatzitako sarrera bat zen, bere memorien bigarren alera. Orain XX. mendeko gure historiaz eta Urmenetari buruzko gauza berri asko ikasi ditut, eta baita familiak berak ere, batzuk oso gogorrak, nire ideologiaren guztiz aurkakoak.
Liburuan dokumentazio lan itzela dago, baina iruditu zait bere gauza onak azpimarratzen direla batez ere.
Ez. Ezezagunak ziren gauza asko ateratzen dira, eta bere memorietan agertzen ez direnak. Adibidez, gerra zibilaren ondoren, bere lehen destinoa Auritzen izan ziren preso errepublikarren kontzentrazio gune bateko buru. 23-Fko militarrekin zituen adiskidetasunak eta beste asko. Dibisio Urdinean Burdinezko Gurutzea lortu zuela aipatzen badut, ez dut gauza positibo gisa esaten, jakina, baina lortu zuen eta kontatzen dut. Gauza onak eta txarrak zituen, eta guztiak aipatzen dira.
Gerraz gutxi hitz egiten da liburuan.
Berak bere memorietan oso gutxi hitz egiten du, ikusten da ez duela nahi hortaz aritzea, baina militarra izan zenean, irakaslea izan zen eta bere obran baditu hainbat artikulu aldizkari militarretan teknika militarrei buruz. Badu doktrina militarra, baina ez doktrina ideologikoa eta hori salbuespen nabarmena da garai hartan idazten zuten militarretan.
Asko egin zuen eta asko idatzi zuen, baina frankismoaz ez du hitz egiten oro har. Frankismoaren barruko gizon teknikoa da bera?
Berak ez zuen bere burua frankistatzat hartzen, nahiz eta alkate kargua edo diputatu kargua hartzen zuenean eta hitzaldia egin zerbait esan behar zuen; baina halakoak gutxi ziren eta egoerak eskatuta. Bere politika oso teknikoa izan zen, baina bere ideologia ez frankistatik apustu irmoak egin zituen politikatik. Bera alkatetzara heldu aurretik Txantreako kale guztiei bando nazionaleko erorien izenak jartzen zitzaizkien eta bera heltzean politika hori moztu eta herrien izenak jarri ziren. 1965ean, adibidez, diputatu zenean eta Enbatakoekin zuen harreman handia medio, Kristiane Etxaluz etakidea lagundu zuen hau Iruñeko espetxean zela, Erorien Monumentua zartatzeko ahaleginaren ondoren. Erorien Monumentuari izaera frankista kentzeko proposamena egin zuen orduan Urmenetak, baina ez zioten onartu. Garai hartarako memoriaren oso ikuspegi aurreratua zuen. Zeresanik ez euskara eta euskal kulturarekiko, berarengatik izan ez balitz, garai hartan ez zen ikastola bakarra irekiko Nafarroa osoan. Oso teknikoa zen, baina bere ideologia ere sartzen zuen.
Sartzen zuen frankismoarentzako ere mehatxua ez zelako, areago, batzuetan irudi zabal hori izatea ere komeni zitzaiolako.
Frankismoan militarrek oso teorizatua zuten haiek izan behar zutela gidari politikan. Goi mailako militarra izanik, bere estatusak ez zuen parekorik Nafarroan eta inork ezin zion deus ere esan. Noiz hasi zitzaizkion gauzak okertzen? Frankismoaren amaieran edo Trantsizioan, militarren izar hura itzaltzen hasi zenean.
Nola baloratzen duzu Nafarroako Gobernuak 2014an emandako dominen afera?
Felix Uharteri eta Urmenetari eman zizkien dominak, baina uste dut batez ere Uharteri eman nahi ziotela eta horretarako Urmeneta baliatu zuela, Uharteri bakarrik ematea legez kanpokoa izango zelako memoriaren ikuspegitik: frankismoan egindakoagatik ematen zitzaion domina eta gainera bera frankismoan hil zen, gero ez zuen ibilbide demokratikorik izan. Beraz, Urmeneta sartu zuten, aurreikusten zen polemika itzali asmoz.
Memoriaren Autobusa eta halakoetatik kritika gogorrak egin zitzaizkien bi dominei eta Urmenetaren kasuan txinpartak sortu ziren. Zuk aipatu izan duzu ez zenituela kritika horiek ulertzen.
Ez, ez da horrela. Nik kolektibo horietako partaide naiz eta oso gertukoak sentitzen ditut, baina esan izan dut egindako kritika batzuk testuingurutik kanpo egin zirela eta beste batzuk datu faltsuetan oinarritzen zirela, esaterako Urmeneta Uharteren enpresetan sartuta zegoela eta halakoak. Urmeneta izan zena izan zen, gerra zibilean aritua, Errusian Dibisio Urdinean… hori guztia nik ere esaten dut liburuan, baina memoria historikoaren ikuspegitik aztertuta, aitortu behar zaio pioneroa izan zela estatu mailan modu instituzional batean frankismoaren sinboloak kentzen, eta hori ez zaio aitortu.
Gauza asko entzun eta irakurri ziren, baina funtsean, aipatzen zen ez zuela domina hori merezi.
Ni ere ados nago horrekin, ez zuen merezi frankismoan egindakoagatik zelako; aldiz, bere ibilbide osoagatik izan balitz, ados nengoke dominarekin. Bere ibilbideak iluntasun handiak izan zituen, baina bere bizitza guztia hartuta Nafarroarentzat oso positiboa izan zen.
Liburuaren originala erdarazkoa da eta egile gisa zu agertzen zara azalean. Euskarazkoan zu eta Asisko Urmeneta –itzultzailea– agertzen zarete, eta ez du ez oin-oharrik, ez bibliografiarik, mutilatua dago beraz. Zergatik?
Itzulpena Asiskorena da, baina hori baino gehiago ere bai. Berari gustatuko litzaiokeen liburua egin du, nire edukia aldatu gabe, baina ekarpen batzuk eginda: sarrera oso pertsonala, oin-ohar asko testuan integratu ditu, bibliografia kendu dio... Nire liburua formaz ortodoxoagoa da, Asiskoren lana, batez ere itzulpenean euskararekin egindako apustuagatik, literarioagoa.
Liburuarekin irudi luke arantza bat kendu duzula.
Arantza baino gehiago, liberatu naiz eta aita lurperatu dut. Hil zenean 22 urte nituen, bosgarren semea, garai hartan nahiko punkia… aita zaharra, militarra izana Iruñea txiki hartan… Izena galdetzen zidatenean Asisko esaten nuen eta abizena Urmeneta, baina azken hau aho txikiarekin eta berdin haren semea nintzela. Maite nuen, baina urtetan gaizki eraman izan nuen. Gero, iazko dominen afera bizi izan genuen eta oso gogorra izan zen. Roldánen lan hau oso ongi etorri zait alde horretatik, barrenak mugitu dizkit, negar franko egin dut eta asko ikasi dut aitaz. Ez dut bere ibilbidea justifikatuko, ez da nire lana –hark ere ez luke egingo seguruenik–, baina Roldánek eman ditu manera koherente batean nik etxean nituen aitaren argazki haiek guztiak. Azkenean aita ezagutu dut.
Erdarazko liburuan Roldán Jimeno da egilea. Euskarazkoan aldiz, itzulpenean, biok agertzen zarete egile gisa eta liburuak ez du oin-oharrik eta bibliografiarik. Zergatik?
Nolabait esateko, Roldánen lana da zientifikoa eta nirea agitatzailearena. Nire asmoa zen kapitulu bakoitzean aipatzen zena etxekook nola bizi genuen lehen pertsonan kontatzea. Denbora faltagatik azkenean dena aitzin solasean bildu behar izan nuen. Itzulpena oso fidela da Roldánek idazten duenarekiko, baina testuaren lagungarri diren ohar erudituak kenduta.
Frankismoko pertsonaia garrantzitsua izan zen Nafarroan, baina liburuan aipatzen da ez zela frankista izan. Nola ulertzen da hori?
Une historiko honetan frankismoko gertaerak frankistatzat hartzen ditugu. Biharamunean Euskal Herriak independentzia lortuz gero, erran ahal izango genuke, erraterako, Uxue Barkos monarkia borbonikoaren agente bat dela? Hartu Dominique Garat Ustaritzekoa: borbondarren monarkian aritu zen diputatu lapurditik, gero Estatu Orokorretan saiatu zen Lapurdiren alde egiten, geroago berak irakurri zion heriotza kondena erregeari, Konbentzioan ere ibili zen… beti boterearen bueltan baina beti Lapurdiren alde. Aitaren kasuan ere, beharrik izan direla jende batzuk etorkizuna ikusi dutena eta herriaren alde lan egin dutenak. Bera ez zen aberastu, esaterako [Felix] Uhartek egin zuen bezala.
Etxeko giroaz. Aita armadako teniente koronela izan zen, baina etxean ez zen giro militarrik bizi. Esaterako, berak lagundu zigun soldaduzkatik libratzen. Nik liburuarekin jakin izan dut aitatxi abertzalea zela, bere familia osoa… etxean isiltasun erabatekoa zegoen halakoen inguruan. Euskaltasuna bai, Iparraldea… baina dena oso lausotua.
Familia jeltzalea eta bereziki aita salbatzeko joan omen zen reketeekin Francoren alde. Berak hitz egin al zizuen noizbait ataka horretaz etxean?
Ez hortaz, ez gerraz. Noizbait atera zen etxean karlistak fatxak ote ziren, eta berak ezetz, XIX. mendeko gerra karlistetako karlistak espartinetako jendea zela zioen. Aita bulego gizona izan zen, baina beti espartinetako jendeen alde, oso ikuspegi sozial handia zuen. Potasaseko langileen greban [1974], adibidez, bera hautatu zuten bitartekari lana egiteko enpresarekin.
Aitzinsolasean aipatzen duzu amarauna eta hartan harrapatua gelditzen den eulia, aita alegia. Eta betirako geratu zen harrapatua sarean.
Obszenitatea zen 1936ko uztailaren 18aren biharamunekoa. Jendea behartzen zuten haien alde soldadu joatera, baina egiazki ez zirela haietakoak. Horixe zioen Rafael García Serranok aitari buruz: “Ez lehen, ez orain, Miguel Javier Urmeneta ez da inoiz izan gutarra”. Frankismoaren amaieran aita saiatu zen eratzen elkarte demokratiko bat Nafarroan, irekidura maila bat eta Euskal Herriaren aldeko jarrera izango zuena, baina Arias Navarro, Fraga, Martín Villa eta beste hainbatek bide guztiak itxi zizkioten berriz ere Diputaziora itzultzeko. Domina nazia eta beste hainbat domina militar izanagatik ere, erregimenak nahiko argi zuen nor zen Mikel Xabier hori, bai 1935ean bai 1974an ere.
Nola bizi izan zenuen iazko dominaren afera?
Izugarri gogorra izan zen. Diario de Navarratik sekulako loreak aitari, egunkari hori beti aitaren aurka ibili zenean eta aitak ikusi ere ezin zuenean. Eta euskal medioetatik kritika ikaragarri gogorrak aitaren borroka beti haien alde izan denean. Liburuaren azken kapituluan Roldánek dominaren aferari buruzko kronika egin du eta han bakoitza ondo erretratatua ateratzen da. Yolanda Barcinaren maniobra politikoa izan zen aita eta Felix Uharteri domina batera ematea, eta denok erori ginen haren tranpan. Lehen unean oso ahots gutxi atera ziren aitaren alde, gero bai. Laburbilduz, uste dut garai historiko bakoitzean begiratu behar dela nork egiten duen egiazki herriaren alde eta nork ez.
(Santi Leone historialariaren iritzia)
Segur aski, bigarren kapituluan dugu Migel Jabier Urmenetaren biografiako analisi ideologiko luzeena, Amayur aldizkarian Urmenetak eta haren aita Ataulfok Euzkadiko Historia grafikoari eskaintzen diotena hain zuzen ere. Hortik abiatuta, etorriko diren urteetako eboluzioan gauza anitz esplikatzeko balio duen oinarrizko oposizioa ezartzen zaigu: barneko abertzalea vs kanpoko erregimeneko gizona; edo iraganeko abertzalea vs haren pindarrak barnean daramatzan itxurazko frankista; edo gauza “txarrak” –barkatu sinplekeria– behartuta egin zituen gizona vs gauza “onak” egin zituen politikari eskuzabala. Eskuzabala izan zela argi gelditzen baita biografia honetan, eta herrikoia, eta hurbila, eta zintzoa, eta langilea. Eta nik ez dut hori –argi gera bedi– zalantzan jarriko. Baina alde humanoa baino gehiago, alde politikoa ezagutu nahiko genukeen. Euskaltzalea zela erratea ez baita aski, euskaltzaletasuna kontestualizatu beharrik ez duen kategoria balitz bezala.
Hein handi batean, gizonaren biografia dugu hau, ez politikariarena: ez jarduera politikoaren berri ematen ez delako, baizik eta hura bertute humanoen bidez azaltzen delako. Eta hori akatsa da. Akatsa den bezala Asisko Urmenetari, itzultzailea izanik, egiletza aitortu izana euskarazko bertsioan, eta itzultzaileari inolaz ere ez dagozkion erabakiak hartzea –oin-oharrak eta bibliografia desagerraraztea– onartu izana, hark “zer monografia-mota irakurriko lukeen” aintzat hartuta. Hortxe baitago, naski, koxka nagusia. Liburu baliotsua idatzi du Roldán Jimenok, eta euskara ederrera bihurtu du Asiko Urmenetak, baina, halere, uste dut aukera galdua dela biografia hau. Migel Jabier Urmenetaren lan onak zerrendatzea gutixko da, eta euskal irakurleari narrazioa inolako aparatu kritikorik gabe sinets dezala eskatzea, soberaxko.
A vegades no sé si no és massa. Treure el tema mentre estem en la pipa, parlant de qualsevol altra cosa. A nosaltres ens agrada parlar en veu alta, no deixar gairebé cap silenci, teixir les veus, que tirar més forta. Parlar del seu, d'això de l'altre, del que hem vist en les... [+]
Pilar Kaltzada és membre del grup Zedarrak. El 15 de gener el grup va cridar a aprofitar la “gran oportunitat” que hi haurà en els pròxims anys per a impulsar la indústria armera, en un acte solemne que va tenir gran repercussió. Segons l'estudi del grup antimilitarista... [+]
