1893an Nafarroako konkistari buruzko doktore tesia publikatu zuenean, ez luke usteko Prosper Marie Boissonnade okzitaniarrak, lan hura egun oraindik ere erreferentzia nagusietakoa izango zenik historialarien artean. Poitierseko unibertsitateko irakasle izan zen eta 1891n diru-saria eman zioten Espainiako Erdi Aroko historia ikertzeko. Nafarroako gaiari heldu zion, Pirinioetako gaztetako aireak deiturik nonbait –Réquista herritxoan jaio zen, egungo Midi-Pyrénées departamentuan–.

Histoire de la réunion de la Navarre à la Castille idazteko Simancaseko eta Nafarroako artxiboetan jardun zuen eta lehen eskuko iturrien bidez historia orekatua osatu zuen, Frantzian bogan zegoen positibismoari jarraiki. Ekonomista ere bazen, eta ondorioz arlo soziala ez zuen deskuidatu. Bere laneko hainbat hipotesi zaharkituta geratu dira, baina hargatik ez du baliorik galdu. Bere ekarpen nagusia? Nafarroako konkista Europako testuinguru politikoari guztiz lotua zegoela azpimarratzea. Askoren ustez hau da Nafarroako konkistari buruzko obra akademiko fundazionala.

1956an Ekin argitaletxeak gaztelaniazko edizioa publikatu zuen Buenos Airesen. Tomas Yoldik itzuli zuen lana, antza Arturo Campionen aginduz. 1981ean Mintzoa argitaletxeak berrargitaratu egin zuen itzulpena. Batak zein besteak aldaketa nabarmenak dituzte originalari erreparatuz gero. 2005ean Principe de Viana Institutuak gaztelaniazko itzulpen berria kaleratu zuen. Segidako testua 1975ean Genevan argitaraturiko faksimiletik itzulia da euskarara. Obra osoa Bibliothèque Nationale de France-ren Gallica liburutegi numerikoan kontsultatu liteke, honako helbidean: http://bit.ly/ILATtf.

“Fernando prest zegoen jokorako. Inoiz baino gehiago, erabakia zuen Nafarroa mantentzea, estatu arrazoiak agintzen zion, eta pentsatzen zuen bazuela nahikoa eskubide usurpaziorako. (...)

Pirinioetako erreinu txikiaren desagerpena, aspaldi handi izandakoa, garai modernoen hasieran Europan izandako aldaketen ondorio saihetsezina izan zen. (…) Europako bi potentzia handienen arteko gatazkagatik bere independentzia mehatxaturik zuen Nafarroaren erregeek, ezin izan zuten arriskua desbideratu. (…) Denak zirudien galera konponezin horretara bideraturik; Egoitza Santuak, espainiar anbizioen zerbitzari adeitsuak, eskumiku sententzia batez babestu zuen espoliazioa. (…) Nafarroa garaitzaileen eskuetan geratu zen betirako. Eta erraz onartu zuen bere patua. Alderdiek bananduriko erreinu honetan1, anarkiak hondatua, aberriaren ideia ez zen existitzen oraindik; Foix-Albret dinastiak ez zuen denborarik izan sakon errotzeko. Nafarrak, batez ere euren tokiko askatasunetara loturik, euren berezko pribilejioetara, erresistentzia labur baten ondoren indartsuenaren legearen menpe jarri ziren.”