Nafarroako Mendialdetik milaka lagunek hartu zuten Amerikarako norabidea XIX. mendean, artzaintzan edo beste zereginetan bizibidea ateratzeko. Raquel Idoate historialariak haietako 4.000 ingururen historia berreskuratu du bere tesian: bidaia nola egin zuten, zertan inbertitu zuten, herentziari buruzko paperak, norekin ezkondu… Baina alderdi ezezagunago bat ere deskubritu du Idoatek, migratzaile horiek esklabotzarekin zuten lotura erakusten duten frogak: “Idazki oso interesgarriak dira, zenbait nafarrek Kuban izan zituzten kafe eta azukre negozioen barruan esklabo salmentaren testuinguruan egindakoak”, dio.
Abiapuntu horretatik, Bortzirietan barrena Iruñeraino eramango gaituen ibilbidea egin dezakegu, herriz herri, esklaboak han, esklabistak hemen. Lan horri esker badakigu, adibidez, 1866an Jacobo Ordoqui lesakarrak (1) “Kubako mulato bat” libre uzteko agindu zuela, jabea zelako noski. Edo garai beretsuan Berako (2) Felipe Elzaurdiak Vera izeneko azukre-ola handia saldu zuela Kubako Cárdenas probintzian, bertan lan egiten zuten 40 esklaborekin: 22 urteko Timeo, 37ko Leandra, soilik bi urte zituen Bartolo... kreoleak, lucumíak, yangak, macuak eta asiar “kolonoak” zituen jabetzan beratarrak.
Ezagunagoa dugu Martín Belarraren kasua, Igantzikoa (3) jaiotzez, nafar diputatu izana, giza trafikoan jardun zuen eta 1833an 700 esklabo garraiatu zituen Antilletara, Cazador Santurzano itsasontzi ezagunaren espedizioan. Etxalarren (4) eta Arantzan (5) ere baditugu kasuak. Azkeneko honetakoa zen Martín Arostegui, Cádizeko Beltzen Konpainiako trafikatzaile izandakoa.
Bidasoan gora segitzen badugu, Sunbillan (6), Meharbaita jauregi ederra aurkituko dugu armarri eta guzti, oteizatarrek Amerikako diruz eraikia. Francisco Jorajuríak erosi zuen XIX. mendean, Kuban Julián Zulueta esklabistaren Alava azukre-ola kudeatzen aberastu ondoren. Kolonialista dirudunei ikasitako luxuzko bizitzari segi, argindarra, komunak eta txorrotako ura zituen Sunbillako etxe hark.
Malerreka utziz gero, mendebalderago, Leitza (7) dugu zain. Baleztena abizena ezaguna da han. Familia horretako José Joaquín Kubara joan zen 1820an, eta esklaboek –"arrak eta emeak"– landutako bi kafe-sorotatik lorturiko sosak poltsikoan zituela itzuli zen, aberats. Gero, Nafarroa osoko korralizetan inbertitu zuen, Leitzako elizari altxorrak eman zizkion, eta Iruñean (8) jauregi handi bat erosi Diputazioaren eraikinaren ondoan. Gainera, oinordetza ziurtatzeko, María Cruz Muñagorrirekin ezkontzea negoziatu zuen, bere ondasunekin tratuan aritzen zen modu beretsuan.
Ezkontzaren sexu erabilera erreproduktibo hutsa ez zen salbuespena noski. Gauza bera egin nahiko zuen Cristobal Arleguik, baina ezin... Filipinetan zein Kuban Matía, Zulueta eta Aguirre esklabo trafikatzaileekin negozioak egin ondoren, oso goiz hil zen. Bere anaietako bat, ordea, Iruñea alboko Arlegi (9) sorterrira itzuli zen ezkontzera, eta Góngorako markesari hango jauregia eta zendeako lurrak erosi zizkion. Gaur, dorre luze ilun baten itzala baino ez da iragan are ilunago hori, Iruñerriko zerumugan.
[Artikulu hau ARGIAren Gakoak 2024 108 orrialdeko aldizkari berezian argitaratu da. ARGIA Jendeak paperean edo PDFan jasoko du, bakoitzak hautatu duen gisan. Oraindik ez baduzu pausoa eman, egin zaitez ARGIAkoa eta plazer handiz bidaliko dizugu! Gainerakoek, Azokan eros dezakezue]
Muturreko lehorteak eta euriteak dira beroketa globalak Pakistanen duen inpaktuaren alde agerikoena. Ez dira hain ezagunak, ordea, hondamendiek piztu eta bizkortzen dituzten gaitz sozialak, eta zenbat eta nola oztopatzen duten azken horiek Asiako herrialdearen garapen oso eta... [+]
Aragoiko Asabón errekak zeharkatzen duen lurraldeak hainbat ustekabe eder gordetzen ditu. Ez naiz historialaria, eta, hortaz, ez dut halako kronika historiko bat eginen. Bereziki mendizale gisa mintzatuko naiz, aspaldi honetan nire gogoak –nire senak– halako... [+]
ARGIAko erredakzioak aurtengo zortzi hilabeteotan kaleratu diren diskoen artean hiru hautatu ditu, gomendatzeko.
ARGIAko erredakzioaren eskutik, sei ikus-entzunezko proposamen.
ARGIAko erredakzioaren eskutik, sei irakurgai proposamen.
Aspaldidanik Saran bizi den arren, goiza Bidasoaren ibarrean pasa behar zuenez gero, Hondarribiko parte zaharrean zitatu gaitu Ruper Ordorikak (Oñati, 1958). Goiz eguzkitsuan, puntual eta irribarretsu agertu da maldan gora, konsistorioaren parera, turista gazte kuadrilla... [+]
Zirrara eta pasioaren eroale da Arantxa Orbegozo Txitxi (Tolosa, 1962). Bizitza darama eskuetan eta hura eskaintzen dio zuzentzen zaion edonori. Atleta izan da, txirrindularia, eta bere buruari proposatu dizkion beste hainbat diziplinatan aritua. Hala eta guztiz ere, benetan... [+]
Hamasen erasoaren ezohiko muntak, eta Israelgo gerra-kabineteak hari emandako erantzunaren desmasiak zerikusi zuzena dute ondorio geopolitikoen sakonerarekin. Ekialde Ertainean eta nazioarteko aliantzetan aldaketak eragin ditu genozidioak: Israelek zer irabazi eta galdu du?... [+]
Herrialde berri batera moldatzeak dakarren astindu identitarioaz gain, migrazio-bidaietan eta berton aurre egin behar dieten indarkeriek oztopatzen dituzte etorkinen bizipenak. Psikoterapia da ondoeza sendatzeko bide bat, baina ez bakarra.
Familiaz, azalpenak eman beharraz, topikoez, askatasunaz, kontziliazioaz, sareaz eta komunitateaz, erru sentimenduaz, ekonomiaz, traba legal eta administratiboez, haurraren eskubide urraketez... solastatu gara, hautuz gurasobakar diren Argider, Junkal, Koldo eta Maitanerekin... [+]