Gauzak Garbiago Aurkitu Ditut
Beti ikasten, Kaliforniara joan zitzaigun Txillardegi urtebeterako, ikastera. USA ra. Dena haundia, mitoa, mundu berria, gure benetazko nagusia,...
Kronika ederrik bidali digu haruntza joun zenetik. Eta hala ere gauza gehiago konta diezaigun nahi dugu. Urrezko agertzen zaigun munstro hark benetan buztinezko hankak dituela geure buruari sinest arazi ezin diogulako-edo.
Gazte aurkitu dugu Txillardegi, beti bezala. Lan egiteko amorratzen, beti bezala.
ARGIA.- Hitz gutxitan azaldu nahi izanez gero, zer esango zenuke Estatu Batuetan aurkitu duzun giroaz?
TXILLARDEGI.- Estatu Batuez iritzi orokor bat emateko, denbora luzeago pasa behar litzateke han, jende mota gehiago gurutzatu, ingelesa hobeki menderatu, eskualde gehiagotan barrena ibili. Ez dakit nola esan. Estatu Batuetan 220 miloi biztanle bizi dira, eta Los Angeles-tik New York-era 5.500 km. daude: 25 aldiz Bilbo-Donostia; joan-da-etorria, jakina... Nik Los Angeles ezagutu dut: zazpi miloi t'erdi biztanle, 130 km. Iuze eta 80 km. zabal... Ez dakit konturatzen zareten. Beharbada hiri txikiagoetan giroa hobea da, gizatarragoa nolazpait esateko. Los Angeles. dena dela, munstro bat da. Edozertarako kilometro piloa egin behar, eta kotxez egin behar (edo autobusez, autobus dagoenean! ). Ikaragarria da, benetan. Metrorik ez dago, eta trenik ere ez (Hegoalderantz ez bada). Kalera atera: eta, nahiz eguraldia oso maiz bikaina izan, halako garaje-pufara nabaitzen da normalean. Ez da itxura bakarrik: "unhealthful" maila (= osasunaren aurkakoa) askotan iristen da udan.
ARGIA.- Bai. Horrelako zerbait kondatu zenuen juan den urtean, bai. Baina zu Hizkuntzalaritza, linguistika alegia, ikastera joan zinen, ez da? Eta ikastearen aldetik, zer diozu?
TXILLARDEGI.- Hango Unibertsitatean ikasi egiten da, eta erruz eta gogoz ikasi. Honetaz ez dago dudarik. Asteburuak ere ikasten pasatzea, guztiz normala da ni egon naizen U.C.L.A.-n: baina normala bide da Unibertsitate guztietan. Eta denek ikasten dute, ez banaka batzuek bakarrik. Ikasleak langile porrokatuak dira: eta ez ikastea, ezinezkoa da. Eta ia-ia atsedenaldirik gabe lan egiten da. Guztiz gogor. Irakasleek, era berean. ikasi eta ikertu egiten dute: nork bere sailean, egiazki azkeneko ikerketen mailan egoten saiatzen dira. Liburutegiak gaitzak dira (4 miloi liburu UCLA-ko Liburutegi Nagusian), eta liburuak benetan daude ikasleen eskuetan: bai bertan irakurtzeko, bai etxera eramateko.
ARGIA.- Jendeak, beraz, ikasi besterik ez du egiten.
TXILLARDEGI.- Hor nonbait! Ameriketako gizartea teknokratikoa da erabat. Eta garaitzeko bide bakarra, teknokrazia horretan leku bat bilatzea duzu. Garaitzea, bestalde, dolarretan neurtzen da. Dirurik irabazten ez duena... ba, tontoa den seinale! Balio duenak, amerikarren ustez, garáitzen baitu teknokrazi-sistemako sail honetan edo hartan. Ingelesez guztiz ondo ez dakiena, eta dirurik irabazten ez duena (diru dexente, alegia), tontoa den seinale. Estatu Batuetan garaitu egin behar da; garaitzea posible baita, omen, tontoa ez izatekotan (edo-ta alferra, jakina).
ARGIA.- Mito galanta...
TXILLARDEGI.- Noski! Baina amerikatarrek hori sinesten dute, eta USA-ko demokrazia bezalakorik ez dagoela munduan ere bai. Askatasunari dagokionez, zer esanik ez: askatasuna han dago. Komunismoan, berriz, ez dago askatasunik. Eta sozialismoa... mozorrutako komunismoa besterik ez da. Mitterrand "kripto" bat besterik ez da. Eta Fraintzia gainbehera doa azkar: ekonomia gaizki, eta askatasuna okerrago. Reagan ondo ikusia da. Baina ekonomiaren egoera txarra da; eta honek galduko du. Ez inolaz ere Reaganen eskuindarkeria amorratuak.
ARGIA.- Hala ere, orain dela gutxi manifestazio gaitz bat izan da New York-en iskilu nuklearren kontra.
TXILLARDEGI.- Bai, egia da. Indar nuklearraren kontrako joera, azkartuz doa Estatu Batuetan. Diablo Canyon gelditua da. Baina San Onofre ere bai (Kalifornian beti). Eta gero eta beldur handiagoa dago han nuklearri buruz. Baina hauxe da kontzientzi sail bakarra. Bakarra ez: El Salvador, "another Vietnam" han esaten denez, kezka iturria da: gazteek ez dute, Saigon-en bezala, alferrik hil nahi. Ikuspegi hau tristea da, jakina; baina ez dute gerrarik nahi. Eta El Salvador, Guatemala Nicaragua, gerra-iturri iruditzen zaizkie.
ARGIA.- Baina ez al dute ikusten herri horien zapalketa osoa?
TXILLARDEGI.- Ez dut uste. Propagandak esaten duenez (eta han propagandarik merkeena da nagusi prentsan eta telebistan) Amerika-Erdian "komunismoa", ari da nagusitzen: Errusia eta Kuba. Castro-ri tenedorea baizik ez zaio falta deabrua bera izateko. "Vade retro"! Sandinistak Errusiaren eta Kubaren aintzindaritza baizik ez dira. Nicaraguan, gainera, jakina denez, "askatasunik ez dago" Eta, bapatean, "Comandante Cero'' da askatasun horren eredua...
ARGIA.- Eta chicanoak zer?
TXILLARDEGI.- Oso nekez uler daiteke hemendik txikanoen arazoa. Jakina, hizkuntzaren aldetik antza badu txikanoen arazoak gurearekin. Baina txikanoek ez dute (oro har, jakina) txikano izan nahi. Izkutatu egiten dute beren txikanotasuna. Hemen orain dela mende bat ikusten zena gertatzen zaie: españolez mintzatzea irain bat iruditzen zaie: "A qué vienen esas confianzas?" Txikanoak eta gainerako "latino"ak, bestalde, egoera berdintsuan daude, eta bertako pariak dira, indioak eta beltzak bezala. Ez legez, ez beti. Kontuz. Los Angeles-ko alkatea beltza da, esate baterako. Baina diglosia, are arrazakeria ere, oso nabarmen daude Los Angeles-en.
ARGIA.- Auzo berezitan bizi dira, beraz?
TXILLARDEGI.- Legez ez, jakina. Baina "East Los Angeles" eskualdean gehiengoa dira hispanofonoak. Hark Mexiko ematen du. Baina UCLA-ren inguruetan, Beverly Hilss-en edo Santa Monica-n ez da horrelakorik gertatzen. Pratikan, beraz, auzo bereziak daude. Guztiz. Autobusetan, esaten baterako, española da nagusi. Baina UCLA-n egunero argitaratzen den "Bruins", egunkarian, sekula ez dut artikulu bakar bat ikusi españolez... Nahiz Los Angeles-ko erditsua hispanofonoa izan. "La Opinión" egunkaria, horretara, txiroen eta gizarajoen egunkaria da. Jende dotoreak "Los Angeles Times" irakurtzen du...
ARGIA.- Hizkuntza da klase-ezaugarria, beraz...
TXILLARDEGI.- Han ingelesez "oraindik ez dakiena"... ba, esan dizudan bezala, berak jakingo du zergatik den. Baina tonto seinale garbia da... Txikanoak, beraz, ingelesez ez dakitenean, tontoak, alferrak, lapurrak, eta abar. Ziur. Ingelesez ongi ez dakienak, jai dauka. Baina osoki jai. Ez Euskal Herrian bezala... "arinaiztarrak", "por razones operativas", eta abar. Ez. Hizkuntza ez dakiena, kito. Asimilatzeko eta ingelestzeko joera, beraz, guztiz azkarra da: latinoek, txikanoek, eta hispanofonoek, integratu egin nahi dute. Ez dute aipatu ere nahi beren txikanotasuna. Desnaziotartu egin nahi dute, ahalik eta azkarrenik. Eta, normalean, gurasoek ez diete española irakasten seme-alabei. Zertarako "lacra" hori? "Lacra" bakarrik ez: español-doinuak berak, kalte baizik ez baitu ekartzen. Hispano-tasuna? Ahaztu. Besterik ez.
ARGIA.- Eta euskaldanak han?
TXILLARDEGI.- Gauza bera. Etortzerakoan, eta jadanik hirugarren aldiz, Boise-etik pasa nintzen. (Los Angeles-ko Chino-ra ez naiz azaldu; iristean Euskal Etxera bidali nuen agur-eskutitzak erantzunik ez baitzuen merezi izan...). "Hango euskaldunak?" Helburu bakar but: ez dezatela gure seme-alabek ezagu, guk ingelesarekin ezagutu dugun infernua. Etxean ingelesez, eta kito. Euskara zertarako? Txikanoek gaztelania ahaztutzen badute, zertarako nahi ote lukete euskaldun jatorrizko amerikatarrek euskara kaiku hau? Zertarako? Zertarako hemen bertan folklorekeriatik irten ezinik hiltzen ari delarik? Hango "amerikanuek" euskalduntasana ahaztu. Horra helburua. Integratu, integratu, eta integratu. Bestetasunaren ifernuari laga, eta "besteak bezalakoa" izan. Ez dut uste berezkuntza asko egin daitekeenik Amerika osoan (Hego Amerika barne, baina beste modu batera). Ez dago "Segunda Euzkadi"rik. Ezetz!
ARGIA.- Eta hemen nola aurkitu duzu gauza?
TXILLARDEGI.- Hobeto ez nuke esango. Baina garbiago bai. Lan urte garratz honetan, mozorroak erori dira, eta nor zer den eta nora doan garbi ikusi da. 1975-an ez zen ikusten. Nik konfiantza osoa dut: abertzale ez diren indarrak, behera joango dira; nahiz euskal siglak eraman. Abertzaleek aurrera egingo dute. Zazpi urtez ikusi eta ikasi dugunak, here fruitua ekarriko du. Eta fruitua hau baizik ezin izan: abertzaletasuna eta berjabetasun-nahia, gora. Bestelako "rollo"ekin etorriko direnak bestetan bezala, eta azkarkiago agian, putzura. "Gora Euskadi Askatuta" oihuak, geroz eta etorkizun handiagoa du. Nik ez dut dudarik egiten. Eta Calvo Sotelok ere ez.
Gure arteko "rollo"arenek ez dute oraindik sinesten... Burugogorrak dira gizarajoak. Herriak erakutsiko die bidea ostikoka... Besteei buruz, berriz, zer esango? Gure arazoa egurra emanez eta LOAPA-k onarreraziz zapaldu nahi guituztenez... erantzun bakar bat bururatzen zait: Gora Euskadi Askatuta! Baina bihotzez pratikaz, eta hizkuntzak ez bestek eman dezakeen oinarri sendoaz.
Hamas, Iran eta beste hainbat eragilek Israeli egotzi diote erasoa, baina oraingoz ez du egiletza onartu. Horrez gain, Hezbollahko agintari garrantzitsu bat hil du Israelek asteazkenean Beiruten, eta ostegunean Israelgo Armadak ziurtatu du Hamaseko buru militarra hil zuela Gazan... [+]
“Haiengana zuzentzen da eta haiei soilik apuntatzen die”, informatu du Irutxuloko Hitzak. Astearte gaueko 21:30etan atxilotu zuten gizona, Eusko Jaurlaritzaren Segurtasun Sailak jakinarazi duenez.
Emmanuel Macron Frantziako presidenteak Marokoko Mohamed VI erregeari gutun bat bidali dio babesa adierazteko. Pedro Sanchezek ere duela bi urte eman zion babesa Marokoren autonomia planari. Macronek deia egin du alde guztiak biltzeko konponbide politiko bat emateko gatazkari.
Abuztuaren 5ean emango dio domina zentroari Gasteizko Udalak, eta abuztuaren 2rako elkarretaratzea eta prentsaurrekoa deitu du Memoria Osoa plataformak. Martxoak 3 elkarteak salatu du “planteamendu diskriminatzailea” eta “irakurketa partziala” egiten... [+]
Elon Musken proiektuen artean bada adimen artifizialeko bat ere, Grok, eta horretarako Musken jabetzako X edo Twittereeko erabiltzaileen jarduna ari dira baliatzen, LLM edo hizkuntza eredua handitzeko eta entrenatzeko. Izatez, Twitterreko zure ezarpenetan sistema hori... [+]
Bederatzi militar sionista atxilotu dituzte, Sde Teimango kartzelan preso palestinar bati egindako torturengatik; besteak beste, metalezko barrak sartu zizkioten ipurtestetik. Kolono "zibilen" eta soldaduen protestak piztu dira torturatzaileekin elkartasunez, eta... [+]
Eraso LGTBI+fobiko eta matxistak espazio publikoan ematen direla gehien adierazi dute mugimendu hauek urtero ateratzen dituzten txostenen arabera. Gasteizko Mugimendu Feministak eta Lumagorri elkarteak guztien plazera erdigunean jarriko duen jai eredu bat nahi dute, eta neurri... [+]
AEBetako hauteskunde presidentzialetarako hautagaiek Israeli babesa berretsi diote Netanyahuk herrialdera egindako bisita baliatuta, Alderdi Demokratarena barne. Demokraten hautesle ugarik, ordea, genozidioaren inguruko jarrera jarri dute bozka emateko baldintza gisa.
Muturreko lehorteak eta euriteak dira beroketa globalak Pakistanen duen inpaktuaren alde agerikoena. Ez dira hain ezagunak, ordea, hondamendiek piztu eta bizkortzen dituzten gaitz sozialak, eta zenbat eta nola oztopatzen duten azken horiek Asiako herrialdearen garapen oso eta... [+]
Aragoiko Asabón errekak zeharkatzen duen lurraldeak hainbat ustekabe eder gordetzen ditu. Ez naiz historialaria, eta, hortaz, ez dut halako kronika historiko bat eginen. Bereziki mendizale gisa mintzatuko naiz, aspaldi honetan nire gogoak –nire senak– halako... [+]
ARGIAko erredakzioaren eskutik, sei irakurgai proposamen.
Aspaldidanik Saran bizi den arren, goiza Bidasoaren ibarrean pasa behar zuenez gero, Hondarribiko parte zaharrean zitatu gaitu Ruper Ordorikak (Oñati, 1958). Goiz eguzkitsuan, puntual eta irribarretsu agertu da maldan gora, konsistorioaren parera, turista gazte kuadrilla... [+]