Hasteko, aurkeztuko zenuke zure burua?
Uruguaikoa naiz, baina duela 12 urte joan nintzen handik. Herrialde ederra da eta maite dut, baina ikasketak amaitu eta gero kanpora joan nahi nuen, zer gertatzen zen ezagutzera. Buenos Airesen egon nintzen bost urtez. Herrialde horren pasioak ireki egin ninduen eta hona etorri nintzen.

Zuzenean Iruñera?
Madrilera joan nintzen lehenengo. 2018an urtebete egin nuen hemen, eta duela hiru itzuli nintzen berriro. Denera lau urte egin ditut Iruñean baina tartean Madrilen eta Bruselan egon naiz. Proiektuen arabera mugitzen naiz, gauzak sortu ahala. Arte ikasketak hasi nituen, ez nituen amaitu, eta gero diseinu eszenikoa eta antzerki-jantzigintza ikasi nituen. Buenos Airesen horretan aritu nintzen majo, baina Europara iristean beste praktika batzuei heldu nien. Hartzidurarekin lanean hasi nintzen, eta mundu bat zabaldu zitzaidan.

Zerk erakarri zintuen horrenbeste?
Hartzidura teknika bat da eta ez da berria, aspalditik erabili izan da elikagaiak kontserbatzeko. Badira errezeta batzuk eta funtzionatzen dute eta dena bikain. Baina ni bakterioen munduak erakarri ninduen: nolako harremanak eta komunitateak sortzen dituzten. Milioika bakterio daude: zoruan, berduren azalean, gure organismoan, hartzigarrietan, eta abar. Tailer bat ematen ari nintzela, pentsatu nuen: hemen gaude guztiok, espezieen arteko harreman bat da, eta txundituta geratu nintzen.

Lantegietan zer egiten zenuten?
Oso praktikoak ziren. Hasiberrientzako lantegietan adibidez, elkarrekin nahasten eta prestatzen genuen hartzigarria, eta bakoitzak bere etxera eramaten zuen gero potoa. Hartziduraren prozesua ulertzen genuen: zer bakterio ugalduko ziren, zer gertatuko zen, zer gertatuko zitzaigun guri jan ostean… Elikagai horiek bizirik daude, eta eraldatu egiten dira.

Zer egin behar da janak hartzitzeko?
Sasoiko frutak edo berdurak behar dira, eta gatza. Dena oratzen da, eta prozesu horretan elikagaiek likidoa botatzen dute, beren barne-egitura aldatu egiten da. Prozesu anaerobiko bat da. Likidoa masa oratuaren gainazalean uzten da, eta bi astez gutxienez hartzitzen uzten da. Horren ostean jan egin daiteke. Baina, noski, elikagai probiotikoa da, bizirik dago, eta gauzak gertatzen dira. Tantaka hasten da, usteldu egiten da, usaindu egiten du, poto batzuek eztanda egiten dute…

Badakit hartzigarrien opera bat ere egin zenuela.
Bai, Montevideon egin genuen behin, eta Uharte Zentroan gero, Ekoiztu programaren barruan. Emaitza ez zen perfektua izan, baina prozesua ederra izan zen. Elkarrekin prestatu genituen hartzigarriak. Oso gogoko dut hori, komunitate efimeroak sortzea gauzak egiteko. Zubi emozionalak sortzen dira, eta hori itzela da, are gehiago kultura emozionalik ez dagoen lekuetan. Gero mikrofono batzuk eraman genituen, ea zer entzun genezakeen elikagaien eraldaketa horretatik.

Bide horretan segitu nahi duzu lanean?
Uharten, Ekoiztu programari esker, mikroskopio bat erosi nuen, eta horretan sartu nintzen gehiago: bakterioak nola mugitzen diren eta beste. Hurrengo etapa izango da hori dena aurkeztea, mahai bat ipintzea hartzigarriekin, jendeak jatea, eta hori guztia grabatzea. Jolas egitea, bakterioak presente daudela eta haiekiko harremanean.

Zure lehengusu batekin ere egin zenuen proiektu bat honen guztiaren inguruan, Las Polish Fermentos kolektiboa sortuta.
Fermentour bat egin genuen, hartzigarrien tour bat. Italiara, Libanora eta Egiptora joan ginen. Hiri batera iritsi eta astebete ematen genuen han. Lantegi bat egiten genuen, jendearekin hartzigarriak prestatzeko. Hartzidura-prozesua ezaguna da mundu osoan, baina elkarrekin prestatzea, halako modu berezko eta efimeroan, ez hainbeste. Eta lurralde jakin batean aritzea ere oso potentea zen: bertako elikagaiak, bertako ura, bertako gatza. Sosik gabe itzuli ginen, baina esperientzia hori, ufa.

Zer duzu gogoan bereziki?
Nire amaren familia Libanokoa da, eta lehengusuak eta biok aukera izan genuen Libanoko Saura altxamendu sozialean parte hartzeko. Saura hitzak iraultza esan nahi du. Herri-lapikoetan aritu ginen: lehendik antolatuta zeuden egitasmo horiek, baina guretzat garrantzitsua izan zen.

Edo, beste adibide bat, Dar el Nimer kultur zentro palestinarraren bitartez lantegi bat eskaini genuen Borj Al-Barajneh delakoan —errefuxiatu palestinarrentzako eremu bat, Beirut hegoaldean—. Adineko andreen proiektu bat zen, Teta’s Kitchen, eta izugarria zen ze hartziduraren denborari buruz hitz egiten ari ginen eta emakume haiek hirurogeita piko urte zeramaten itzultzeko zain: latza izan zen. Halakoek aldatu egiten zaituzte, eta uste dut hartzidura horixe dela azken batean: denok aldatzen gara.

Iruñera itzulita, “Fermentos para el fin del mundo” [Hartzigarriak munduaren amaierarako] proiektua abiatu duzu. Tailer bat ere garatu zenuen La Zurda espazioan.
Bai, tailerraren asmoa zen komunitatea eraikitzea hartzidura-ekintzen bidez, izan errealak zein metaforikoak. Hartzigarriak egiten ikasi genuen, eta, horrela, gure baliabideak zaintzen. Hartzigarriak sortuz, indarrak batzen genituen agente politiko gisa. Gizarte honek behartzen gaitu gure ohitura eta kontzientzia komunitarioa ahaztera eta indibidualki haztera, pribilegioaren barruan. Gure burua zalantzan jartzeko gaitasunik gabe kontsumitzen dugu. Nire iritziz, eskuekin eta elkarrekin jardutea erresistentzia-ekintza baketsu bat da.

Hitz egingo zenidake La Zurdari buruz?
Bai, oso proiektu polita izan zen, hainbat emakumeren artean sortua. Kultur elkartea bizirik dago, baina espazio fisikoa itxi egin dugu momentuz. Autogestioa konplexua izan daiteke, eta nekeza zen batez ere alokairuari eustea. Hala ere oso harro gaude han gertatu zenaz. Uste dut hiri guztiek behar dituztela era horretako espazioak. Artearen arloan ere asko hazten gara kolektiboan. Ni natorren lekutik, bestalde, komunitatean aritu ezean gauzak ez ziren hain azkar edo erraz gertatzen.

La Zurdan zer egiten zenuten?
Gure intereseko programazio bat antolatu nahi genuen Iruñean, interesgarria maila politikoan zein artistikoan, eta espazio seguru bat nahi genuen, ez soilik guk geuk lan egiteko baizik eta ateak zabaltzeko eta gauzak gertatzeko. La Zurda zabaltzen genuen eta egiten ziren kontzertuak, lantegiak, irakurraldiak… Behin karaoke bat egin genuen: erokeria hutsa! Halako gauzak. Eta auzoa, La Milagrosa, asko gustatzen zitzaigun. Jende latino asko dago, migratzaile asko. Gu ondo sentitzen ginen eta ondo hartu gintuen auzoak. Pena handia eman zidan ixteak, baina uste dut onerako izan zela, gu geu eta gure arteko loturak ez erretzeko.

Nik duela gutxi ezagutu dut zure lana, Erraiak programaren barruan eta Uharte zentroko estudio irekietan: jaten eman zenigun. Catering-ak egiten dituzula esan liteke, baina janari-instalazio kontzeptua egokiagoa da akaso. Mahai batzuk jartzen dituzu, janariz beteta, eta jendeak buffet eran jan behar du, eskuekin edo mahai-tresnekin, batetik bestera mugituz.
Nik ez nuen sukaldaritza ikasketarik egin, etxean ikasi dut dakidana. Nire praktika artistikoak batez ere mahaien, jendearen, batera jatearen eta hartziduraren inguruan ibili dira. La Zurdan ere sukaldean aritzen nintzen, eta horixe izan zen abiapuntua: artearen mundua prekarioa da, eta catering-zerbitzua eskaintzen hasi nintzen batez ere bizibide gisa. Baina gero hasi nintzen mahaiak modu estetikoago baten antolatzen, arreta gehiago jartzen, eta ohartu nintzen nik asko gozatzen dudala, jendeak ere bai, eta asko zaintzen dudala jardun hori. Halako zaintza batetik egiten dut, eta nire buruari ere askatasun gehiago ematen diot beste praktika batzuetan baino.

Nolakoa da janari-instalazioak prestatzeko prozesua?
Luzea. Denbora asko hartzen dit, bakarrik egiten baitut, baina gozatu egiten dut era berean. Lehenik, zer prestatu pentsatzen dut, urte-sasoiaren arabera; gero erosketak, kopuruak, eta ondoren hainbat egun ematen ditut sukaldean. Senez lan egiten dut; asko pentsatzen dut zaporeetan, eta gero aldatzen eta nahasten joaten naiz.

Eta mahaien instalazioa?
Espontaneo samarra izaten da, lekura iristen naizenean. Muntaketari tarte eder bat eskaintzen diot. Asko zaintzen dut. Zaporeak, koloreak eta mahai-zapiak tentuz aukeratzen ditut, eta janaria begetarianoa izaten da %100. Eta beganoa eskatzen badidate ere, aukera begano mordoa dago. Erabaki politiko bat da hori, eta beti errespetatu nahi nuke.

Baduzu era horretako beste irizpiderik?
Asko erreparatzen diot janaria alferrik ez galtzeari: soberakinik geratuz gero, ez xahutzea. Asko interesatzen zait dena jatea, berdin zait geroago den, edo biharamunean, baina ezer ez botatzea. Janaria da, ona dago, eta bihar ere ona egongo da.

Denbora asko eskaintzen diozu prestaketari, baina gero ordu erdi eskasean hutsik geratzen dira mahaiak.
Gehien txunditzen nauena hori da, nola irensten den guztia ordu laurdenean. Eta nik astebete eman dut horretan. Baina ez dit ardura. Jendea hain ase geratzen da, hain… Erraiak-en esaten zuten bezala, gorputza jartzen da, zentzumenak daude martxan. Munduaren eta jendearen gaur egungo egoera kontuan hartuta, sistemek triste nahi gaituzte. Orduan espazio bat egotea non gozatu egiten dugun eta gainera zerbait eraikitzen den, niretzat oso polita da. Denborarekin, ohartu naiz janaria halako egitura bat dela. Niretzat mintzaira bat da, epistemologia alterno bat. Uste dut janariak bitartekari gisa funtzionatzen duela harreman kolektiboetan, lengoaiari dagokionez, zeren bat-batean inoiz elkar ikusi ez duten pertsona batzuk biltzen dira eta mahai berean jaten dute. Hor bestelako espiritu bat sortzen da, ezta?

Eta eskuekin jatea, adibidez.
Feminismoetatik gorputza jartzen dugu etengabe, baina zergatik ez jarri gorputza plazera ematen diguten gauzetarako ere bai? Horixe kentzen ari zaizkigu denbora guztian.

Feminismoak, gorputza… Zer leku du horrek denak zuretzat?
Erabat zeharkatzen nau, subjektiboki, migrazio-prozesutik hasita, gero lanean eta nire praktikan ere bai. Zehazki gorputza jartzeari dagokionez, Latinoamerikatik nator eta gorputza kalean jarriz gauza mordo bat lortu ditugu. Lehen esan dizudan moduan, oraintxe bertan asko interesatzen zait politikoki aldarrikatzea ezen gorputza jarri behar dugula gozamenerako ere bai. Janariak osatzen duen egitura horretan badaude orobat pentsamenduak, batera jatea, lurraldea, zaporea. Feminismoetan gauza mordo bat gertatzen zaizkigu: eraiki egiten dugu, sareak sortzen ditugu, eta sare horiek bizia salbatu zidaten.

Eta badago beste alderdi pertsonal bat ere bai. Azken batean nik neure amonengandik ikasi nuen sukaldean, haiekin hazi nintzen, eta haiei begira ikasi nuen janaria prestatzen: beste zaintza mota bat da hori. Badago feminismo akademikoago bat, asko errespetatzen dut eta badut aukera horrekin harremanetan egoteko, baina badago beste feminismo bat nire parekoengan, nire amonengan, nik haiengandik ikasi dudan horretan. Orain nik ere eskain diezaieket zaintza-harreman hori beste pertsona batzuei.

Janariak bitartekari gisa funtzionatzen duela esan didazu: sakonduko zenuke horretan?
Esate baterako, Estefanía Santiago lagunak –Argentinakoa da baina Madrilen bizi da– Mejunje izeneko proiektu batean parte hartzeko deitu zidan. La Casa Encendida zentroan izan zen, eta nire zatian oturuntza bat egin genuen, Lavapiés auzoko emakume migratuekin: haiek kozinatu zuten, nik ere bai, eta mahai eder-eder bat prestatu genuen. Izugarria izan zen. Halako pertsonei normalean ez zaie arretarik jartzen egunerokoan, ez daude…

Bigarren planoan egoten dira.
Erabat. Eta bat-batean egoera horretan berek prestatutakoari buruz hizketan ari dira, segurtasunez eta jakinduriaz, eta agian ez dute bikain hitz egiten gaztelaniaz baina esaten dizute: tori hau, probatu beste hau. Hunkigarria da. Nik ere migrazio-prozesu bat bizi izan dut eta janariak lagundu zidan parte izaten eta eraikitzen. Maiz, migrazioarekin, ez gara ohartzen jendea nondik datorren zehazki. Berdin du, hemen daude, arazo bat dira, eta orduan janariarekin beste esanahi hauek sortzea zubi oso interesgarria iruditzen zait.

Eta hurrena zer?
Aurten proiektu batzuk nituen, baina Uruguain egon naiz, familiako egoera bitxi bat izan da tartean, eta orain uste dut hemen geratuko naizela bolada batez. Baina bueno, beti zabalik, ea zer gertatzen den. Uste dut mugimendua nire parte dela, eta ez dut inoiz kentzen burutik. Momentuz, uste dut mahaien kontuan sakontzen segitu nahi dudala, eta zorizko aukera gehiago sor daitezela. Hori gustatzen zait gehien.