Esmeraldas-ekoa zara (Ekuador), eta eremu horrek garrantzi handia du zure literaturan. Kontatuko zenidake nolakoa den?
Amerikako lehen lurralde askeetako bat izan zen. Afrikarren ondorengoak hasi ziren han bizitzen, beraiek zihoazen itsasontzia hondoratu eta gero: esklabotzari ihes egin zioten. Istripu bat izan zen, berez pertsona horiek ez ziren han geratu behar, baina horri esker erresistentzian aritu ziren hiru mendez, eta inguru hartan ez zen esklabotzarik izan luzaroan. Beste espazio batzuetan onibar-sistema [hacendazgo] egon zen; Esmeraldasen, berriz, cimarronaje delakoa [esklabotzatik ihes eginda libre bizi ziren pertsonei esaten zitzaien "cimarrón/a], afrikar jatorrikoen eta indigenen arteko lankidetza.

Eta horren ostean?
Esmeraldesen esklabotza berantiarra izan da, ez zen koloniaren garaian gertatu, lehen errepublikarenean baizik. Ekuadorreko Errepublika eremuaz jabetu ostean hasi zen Esmeraldaseko problematika: eskubideen lagapena, esklabotza eta natur baliabideen ustiapena. Esmeraldasen hainbat matxinada izan ziren; lurralde komunalista da oso, komunista ere bai, eta jendeak borroka egin behar izan du dena lortzeko: ura, hezkuntza, etab. Ekuadorren barruan, Esmeraldas ez da afrikarren ondorengo gehien dagoen eremua, baina bada afrikarren ondorengoek espazio publikoa gehien hartzen duten lekua. Afrikarren ondorengoak diren irakasleak daude, eskola-zuzendariak… Lanaren zatiketa koloniala ez da hain nabarmena, hiriburuan edo Guayaquilen gertatzen den bezala, non afrikarren ondorengoak zerbitzuen sektorean edo garbiketan ikusten dituzun, eta ez, aldiz, beren eskubideak eta boterea gauzatzen eta espazioa hartzen. Hori ere azpimarratzeko modukoa iruditzen zait.

Gaur egun nola dago egoera?
Esmeraldas gatazka- eta erresistentzia-lurraldea da, eta mehatxupean dago beti, bai estatuaren aldetik bai narkotrafikoaren aldetik. Narkotrafikoa azken batean estatuaren parte da, estatuak baimentzen baititu narkotrafikoarentzat egokiak diren zenbait politika, hala nola heliportuak. Correismoaren garaian itxi ziren, baina pandemiaren ostean eskuinak berriro zabaldu ditu, eta horrek giro aproposa sortzen du narkoarentzat. Orain krisi handi bat bizi dugu, migrazio eta mugikortasun behartua narkotrafikoaren gaiarengatik eta gerrarengatik. Gerran gaude.

Bestalde, Esmeraldasen petrolio-konpainia bat dago, kalte handiak ekarri dituena, suteak gertatu dira adibidez. Esmeraldasen giza baliabideen eta natur baliabideen ustiapena oso nabarmena da, legez kontrakoa ere bai. Estatuak baimentzen du hori dena, lurraldeak lagatzen dizkie nazioarteko multinazionalei. Gure portua jada ez da gurea, Txinarena baizik, eta zaborra deskargatzen dute bertan.

Literaturarekiko grina nondik datorkizu?
Esmeraldasek lotura estua du ahozkotasunarekin eta poesiarekin. Mundu guztiak errezitatzen ditu poemak, mundu guztiak egiten du musika. Baina nire jarduerak zerikusia du nire amarekin eta izebekin, eta haiek literaturarekiko zuten harremanarekin. Ez bakarrik ahozkoa, idatzizkoa ere bai. Liburuzainak ziren, liburutegiak zituzten; ahalegin handiz bilduak. Haien bidez liburuaren objektua oso gertukoa egin zitzaidan.

Artxibo koloniala ikertzen duzu.
Fikzioa eta poesia idazteko ikertzen dut artxiboa, bai, gauza bera egiten duten ikertzaileen eskutik, adibidez Saidiya Hartman, zeinak fabulazio kritikoa idazten baitu artxibotik abiatuta. Artxibo kolonialarekin lan egiten dut, eta ahozko memoria ere oso garrantzitsua da niretzat. Azken batean, paperean gordetzen dena gauzatzailearen letra da. Koloniaren garaian afrikarren ondorengoak objektuak ziren, eta ez dago haien kontakizunik lehen pertsonan. Lehen pertsonako ahotsen bat baldin badago epaiketa batean adibidez, kasu horretan ere eskribaren letra da. Ahozko memoriaren bitartez beste historia bat ehuntzen da.

Musikaren bidez ere bai. Kantuek leku nabarmena dute zure nobelan.
Bai. Krisiek beren soinu eta estetika propioak sortzen dituzte, eta hori oso presente dago afrikarren ondorengoen komunitatean; gu musikaren bitartez iristen gara historiara, eskolaren bidez iritsi baino lehen. 1990eko hamarraldiaren bukaeran halako proiektu bat abiatu zen, Etnohezkuntza izenekoa, eta ideia zen afrikarren ondorengoen eta indigenen komunitateak ez zitezela begirada zuri eta mestizoaren ikuspegitik islatu, eta, aldiz, testuak idatz zitezela komunitatean bertan, komunitateko ikertzaile eta irakasleekin. Kitxua ikasteko aukera ere zabaldu zen.

Horrek aldaketa ekarri zuen zenbait tokitan, beste leku batzuetan kontra egin zioten, hala nola hiriburuan eta Guayaquilen, baina Esmeraldasen batez ere autohezkuntza-prozesu oso indartsua gertatu zen etnohezkuntzaren bidez. Edonola ere, horren aurretik, musika beti izan da erresistentzia-prozesu oso ahaltsua. Musikaren politikari eta poetikari esker herriak uler dezake bere egoera, jendeak kontzientzia hartzen du bere bizipenez eta segregazio historikoaz.

Itsasoa etengabe agertzen da zure obran.
Itsasoa oso konplexua da. Eta itsasoaren kontraesanak obsesio moduko bat dira niretzat. Oso leku askea dirudi, baina aldi berean oso kontrolatuta dago, estratuz betea. Nire jaioterriko ekonomia oso lotuta dago itsasoarekin, irla batekoa naiz, eta ekonomia itsasoan lantzen da. Dauzkagun gauza gehienak, onak zein txarrak, itsasoaren parte dira; droga ere handik sartzen eta irteten da. Itsasoak oso zabala dirudi, baina estatuek mugak jartzen dizkiote. Eta oso gauza fuerteak gertatzen dira itsasoan. Esmeraldasen oso gauza bitxiak gertatzen dira, adibidez prostituzioa itsas zabalean.

Fiebre de carnaval nobelaz galdetu nahi nizuke. Nola hasi zinen idazten?
Haurtzaroaren inguruan ikertzen ari nintzen, asko interesatzen zait. Infante hitzaren sustrai etimologikoak ahotsik gabea esan nahi du, baina kontua ez da umeak ez duela hitz egiteko gaitasunik, badu, baizik eta ez duela botererik polisean. Eta nik sakondu nahi nuen ea agentziarik ez duten gorputzek nola izan dezaketen potentziarik, zeren potentzia eta boterea ez dira gauza bera. Bila eta bila, Ainhoa protagonistaren ahotsa aurkitu nuen, eta eutsi egin nahi izan nion. Oso organikoa izan zen, plazerarekiko eta gozamenarekiko konpromisoz egin nuen. Ahots horrek gauza askotatik askatzen ninduen, eta beste begirada batetik ikus nezakeen lurraldea, geografia afektibo hori. Nik badut ondare kultural eta politiko bat, Ainhoak ez duena, eta oso interesgarria zen zenbait gauzarekin topo egitea begirada xalo batetik, gauzekin lehen aldiz topo egin duenaren begiradarekin.

Erraza egin zitzaizun ahotsari tira egitea?
Erraza ez, baina askatzailea izan zen. Urteak behar izan nituen, baina azkar pasatu zitzaizkidan. Zailena, uste dut, liburuan jarri nahi nituen baina beldurra ematen zidaten gauza batzuk bideratzea izan zen, adibidez, umeen haurdunaldiak eta sexu-abusuak. Geografiak, niretzat, arazoak ere badira, geografia eta talde sozial jakin batean indarkeria-egoerak baldin badaude, ez nien ezikusia egin nahi, arazoari ere eutsi nahi nion.

Eta lortu duzu, haurraren begirada xaloa bazter utzi gabe.
Bai, gogoko dut idazketaren bitartez beste ahots batzuk ekartzea. Nire bizitza oso aspergarria da, ezin dut niri buruz bakarrik idatzi. Asperdura galanta iruditzen zait. Helduen bizitza aspergarria da, eta literatura heldu asko dago. Nik fikzio anti-heldua idatzi nahi dut, beste gauza batzuekin lotutako fikzio bat. Niretzat, heldutasuna sistemaren akats bat da. Hau da, batzuetan zaindu eta babes gaitzaten behar dugu. Nik ez dakit nola funtzionatzen duen munduak, baina heldua zarenean etengabe performatu behar duzu badakizula. Eta hori gezurra da nire ustez. Fikzio anti-helduek gogora ekartzen didate inork ez dakiela nolakoa den mundua, zeren munduaren zati txiki bat baizik ez dugu ezagutzen, beste errealitate mordo bat dago, eta gure konfort-eremutik ateratzen gaituztenean, zerbait gertatzen da eta ez gara ez helduak ezta gizakiak ere batzuetan. Horregatik, asko gustatzen zait ertzaz pentsatzea, zer gertatzen den gauzen ertzean, lurraldearen ertzean, mugan.

Ainhoaren mundu-zati horretan murgilduta dago irakurlea, eta halako batean gertaera makropolitikoak agertzen dira. 2000ko hasierako krisi ekonomikoa Ekuadorren. Garai horri erreparatu nahi zenion zehazki?
Erabat. Dolarizazioa zauri irekia da oraindik Ekuadorren. Jendea asko pobretu zen, aurrezki guztiak galdu zituen, ahalegin handiak eginez unibertsitatean ikasi eta gero hona edo Estatu Batuetara joan behar izan zuen zoruak garbitzera. Beste batzuk aberastu egin ziren, noski. Baina oso gauza fuertea da, itunpeko ekonomia da guztiz, eta gaur egun dauzkagun arazo gehienak hortik datoz.

Azalduko zenidake azken hori?
Dolarizatutako herrialdeei begiratuta –Panama, Costa Rica, Ekuador– zerga-paradisuak dira funtsean, aktiboak garbitzeko eta desbideratzeko aproposak. Arautu gabeko gauza mordo bat egin dezakezu, zeren ekonomia hori Estatu Batuetan arautzen da, eta Estatu Batuek modu arraro asko dauzkate aktiboen gaineko zergei iskin egiteko. Dolarizazioak bankuei soilik egiten dio mesede. Ez dio mesede egiten pertsonari; guztia gal dezake edozein momentutan, eta bizi-kostuak izugarri igotzen dira.

Literaturak balio dezake halako prozesuak beste modu batean lantzeko?
Duela gutxi Ekuadorreko Unibertsitateko ikertzaile batek saiakera bat idatzi zuen dolarizazioari buruz, eta nik ez nekien nirearen aurretik ez zegoela dolarizazioaz hitz egiten duen literatur lanik. Dolarizazioari buruzko liburu bakarra Jamil Mahuad-ek idatzi zuen, hau da, Ekuador dolarizatu duenak. Eta oso diskurtso neoliberala du, noski.

Nik ez dut zehazki dolarizazioaz hitz egiten, oso ikuspegi zabala da, haur batena, gertaera transzendental bati buruzko kontakizun txikiago bat. Gertaera horrek bizitza aldatu zion komunitate proletario, beltz eta bazterrekoari batez ere. Hiriburuan eta Guayaquilen egon ziren onura batzuk, beti bezala. Baina periferiako pertsonak dolarraren ustezko onuren zain gaude oraindik, eta ez dira iristen.

Errealitate hori ikuspegi dokumental batetik aztertzen da maiz, eta estresagarria eta konplexua gerta daiteke. Fikzioa, berriz, tresna askatzailea izan daiteke problematika transzendentalak beste leku batetik pentsatzeko.

Jendearen bizitzan zer-nolako eragina duten ikusteko.
Batez ere Ekuador migrazio mingarriz beteta dagoelako. Jendeak dena galdu zuen. XXI. mendetik aurrera, galera etengabea izan da, galera-ekonomia bat. Hori apur bat doitu zen correismoarekin. Are, itzulera-plan bat ere antolatu zen, eta jende asko itzuli zen, batez ere Espainiatik eta Estatu Batuetatik, baina orain bankuak boterea dauka berriro. Eta ostrazismo-prozesu oso indartsu batean gaude.

Azken hilabeteetan etxetik kanpo ibili zara, liburua aurkezten eta idazketa-egonaldi batean.
Bai, Granadan (Andaluzia) egon naiz hilabetez, ondoren Italiara eta Portugalera joan naiz, eta gero Granadara beste hilabete. Esperientzia ederra izan da. Granada zehazki oso leku interesgarria iruditu zait, arabiarren eta afrikarren gaiarengatik, kulturen nahasketa interesgarria dago. Orain, urtarrilaren amaieran Ekuadorrera itzuliko naiz.

Nola bizi izan duzu Ekuadorren gertatzen ari dena, handik hain urrun egonda?
Zaila da. Baina itzuli egingo naiz: han bizi naiz, han daukat nire lana, nire lagunak… Nire herrialdea da, nire etxea.

Granadan beste zerbait idazten aritu zara. Kontatuko zerbait?  
Nobela bat idazten ari naiz artxibotik abiatuta, baina fabulazio kritikoaren ikuspegitik. Ez da nobela historikoa. Oso gogoko dut historia, baina ez dut uste posible denik. Ez dut uste historia bere horretan posible denik, beti da beste baten kontakizuna, begirada heroiko batetik datorren kontakizun bat. Eta heroikotasuna arazo bat da, emakumeei eta diferentziei ez digute balio kontakizun heroikoek, guretzat ez baitira hala. Gustuko dut fikzioz ñabartutako historiaren kontzeptua, historia bera fikzioa baita. Historia nola kontatzen diguten, oso fikziozkoa izan daiteke hori ere. Esate baterako Granadan birkonkistaren kontua aipatzen dute, baina noren birkonkista? Zeri buruz ari gara? Denoi ez digu balio kontakizun horrek, eta fikzioak beste potentzia bat izan dezake. Asko interesatzen zaizkit kontakizun txikiago horiek.

Motibatuta zaude idazketarekin?
Bai, aspalditik egin nahi nuen hau. Baina beldur pixka bat neukan, eta orain distantzia aprobetxatuta ekin diot.

Beldurra zeneukan… Azalduko?
Niri, orokorrean, beldurra ematen dit idazteak. Uste dut horregatik idazten dudala. Idazterakoan gauza batzuek kezkatzen naute, baina beti nabil beldurraren ertzean, beldurrari iskin egiten. Halako bertigo bat dago beti idazten dudanean.