80 urte beteko dira Missak Manouchian fusilatu zutela Mont-Valerian gotorlekuan beste 21 burkiderekin. Naziek, oso ezagun egin zen kartel gorri bat kaleratu zuten exekuzioak iragartzeko: “Krimenaren armada” leloa zuen idatzita, eta toki guztietan zabaldu zuten. Manouchianen taldeak denbora zeraman erresistentzia armatuko ekintza ikusgarriak egiten, eta okupatzaileek propagandarako baliatu zuten haiek harrapatu eta heriotzara kondenatzea.

Datorren otsailaren 21ean Pariseko Panteoian ehortziko dute Manouchian, emazte Melinée Assadourianekin batera –hau ere erresistentziako kidea–. Frantziako pertsona ospetsuei soilik eman ohi zaien tokian egongo dira hortaz, Voltaire, Victor Hugo edo Marie Curieren ondoan. Bigarren Mundu Gerran nazien kontra borrokatu ziren atzerritarrei egindako aitorpen gisa hartu dute askok Emmanuel Macronen gobernuaren erabakia.
“Herritartasuna merezimenduz irabazi dugu”

Manouchian eta Assadourian senar-emazteak armeniarrak ziren, mende hasierako genozidiotik bizirik irten eta Frantziara erbesteraturikoak. Manouchianek armeniar literaturarako eta poesiarako gaitasun handia erakutsi zuen, eta horrez gain ideia komunistekin ere egin zuen bat. Hala, Armeniaren Laguntzarako Batzordean eta Frantziako Alderdi Komunistan (PCF) izena eman zuen.

Ez da harritzekoa, beraz, naziek Frantzia bereganatu zutenean haien kontra aritzea partisano komunistekin FTP edo Franc-Tireurs et Partisans (Frankotiratzaile eta Partisanoak) erakundean, zehazki FTP-MOI azpitaldean. MOI hizkiek Main d’Ouvre Immigrée esan nahi dute, immigranteen eskulana, eta horrek garbi adierazten du bere osaera zein zen. Manouchianek atzerriko kideak biltzen zituen taldea zuen bere agindupean FTP-MOI horietan, asko errumaniar eta hungariar judutar iheslariak ziren, baita beste jatorri batzuetakoak ere.

“Manouchianen taldeak” –izen horrekin egin zen ezagun– 1943an ekintza ikusgarriak egin zituen Parisen. Esaterako, Julius Ritter koronela hiltzea lortu zuten, Europa osoan nazientzako lan esklaboa antolatzeko arduraduna zen Fritz Sauckel agintari boteretsuaren laguntzaile estua.

Baina nazien inteligentzia orokorrak sarekada batzuk egin ostean, urte hartako azaroaren 16an atxilotu zituzten gehienak –Assadourianek ihes egin ahal izan zuen ezkutuan–. Manouchian eta bere lagunak torturatu egin zituzten eta Geheime Feldpolizien Wehrmachteko polizia militar sekretuaren esku geratu ziren.

Hurrengo urteko otsailaren 19an, bera eta beste 22 lagun heriotzara kondenatu zituen Alemaniako auzitegi militarrak, Parisko Continental hotelean kazetarien aurrean egindako epaiketa parodia batean. Orduan, armeniarrak burua jiratu eta honakoa bota zien: “Zuek frantses herritartasuna herentziaz daukazue, guk merezimenduz irabazi dugu”. Hortik bi egunera fusilatu zituzten denak, bat izan ezik: Olga Bancic Errumaniako aktibista judutarra Alemaniara eraman zuten Stuttgarteko presondegira, eta hilabete batzuk geroago hil zuten, burua moztuta.
Nazien biktima kuttunak

1939ko abuztuan gerra hastear zela, Molotov eta Ribbentropek elkarri ez erasotzeko itun sobiertar-germaniarra sinatu zuten, eta PCFko Politburoak onartu egin zuen. Horrek aro ilun bat ekarri zuen alderdi horrentzat, kide asko banatuta baitzeuden –sobietarren miresle ziren, baina Hitlerren faxismoaren kontra zeuden–. 1941eko Bizargorri operazioak egoera guztiz aldatu zuen ordea. Alemaniarrek Sobietar Batasuna inbaditzeko erasoa jo zutenean, PCFk bere ildo politikoa berraztertu zuen eta erresistentziari ekin zion. Ordutik aurrera komunistak alemaniar errepresalia-operazioen biktima kuttunak bilakatu ziren.

Frantzia okupatuan talde ugari aritu zen borrokan Bigarren Mundu Gerran, baina alderdi komunistarena aitortu izan dena baino garrantzitsuagoa izan zen, bere beso armatuen bidez: hasieran Organisation Spéciale deiturikoan eta gero FTPekin. “Triangelu” itxurako komando-talde txikietan zeuden antolatuta, hartara, norbait atxilotu eta torturatzen bazuten, lagun pare bat baino ezin izango zuten traizionatu.

Ipar Euskal Herrian ere izan ziren halako komandoak, nahiz eta beren militanteei buruzko aipamenik apenas dagoen. Jende ugarik hartu zuen parte: Iparraldean jaiotako komunistak, Hegoaldetik joandako emigranteen seme-alabak, 1936ko Gerrako erbesteratuak... Gainera, badakigu Euskal Herrian emakume ugarik ere lan handia egin zutela aurretik zeuden talde klandestinoetan, nahiz eta FTPetan haien presentzia adierazten duten dokumentu askorik ez dugun.
Ekintza-batasunerako deiak gorabehera, FTPek ez zuten harreman gehiegi izan De Gaulle jeneralak biltzen zuen erresistentziarekin, Ipar Euskal Herrian behinik behin. Antagonismo ideologikoak eta helburuen inguruko desadostasunek eragin zuten zatiketa, eta elkarren arteko mesfidantza horrek, gainera, arma eskasia ekarri zien komunistei, baita geroago gerra amaitzear zela Barnealdeko Frantziar Indarrak (FFI) erakunde nagusian integratu zirenean ere.

Euskal iheslariak, partisano ikusezinak

Alemanen okupazioa hasi bezain pronto Bokale eta Biarritz inguruan  erresistentzia-gune bat sortu zuten Iparraldeko komunistek, baina ez zen gehiegi nabarmendu. Aldiz, euskal kostaldeko FTPen benetako motorra Hegoaldeko eta Espainiako Estatuko errepublikar erbesteratuak izan ziren, nahiz eta frantziar historiografiak ikusezin bihurtu dituen.

400 kide inguruko talde bat osatu zen Frantziako hego-mendebalde osorako, Fernando Vázquez eta Victor Lasaren zuzendaritzapean, eta Francisco Tellechea ofizialak hartu zuen Baiona-Biarritz-Hendaia sektorearen ardura.

Tellechea Baionara migratu zuen donostiar familia bateko semea zen eta ezin konta ahala gune erresistente antolatu zituen 1941eko amaieran erakundean sartu eta 1943ko apirilean atxilotu bitartean: sabotajeak aztertu, arma-gordailuak antolatu, inteligentzia datuak bildu, prentsa klandestinoa zabaldu, mugalari lanak egin... Baina azkenean, berak ehundutako sareko hogei kide inguruk 1943tik aurrera kartzelan edo Alemaniako kontzentrazio-esparruetan amaitu zuten, batez ere Buchenwalden.

Urte hartan, 1943an, Iparraldeko euskal militante komunistek beste talde bat sortu zuten Bokale, Tarnos eta Angelu inguruan, kasu honetan Forges de l’Adour lantegi ezagunean zegoen sindikatuaren gertukoa zen taldea eta eskala handiko bi ekintza handi egin zituen. Lehenik, punta-puntako teknologia zuen Leduc markako hegazkin-motorra lapurtu zuten Latécoèreko fabrikatik, eta ezkutatu egin zuten.

Are ikusgarriagoa izan zen uztailaren 13an Biarritzen egindakoa: Hispano-Suiza enpresak Reine-Nathalie etorbideko bere garajean 400 Junker hegazkin-hego zituen, Alemaniara bidaltzeko prest. Biarritzeko René Saubesek eta Kanboko Jean Baptiste Amestoyk gidaturik, komando batek erabat suntsitu zituen. Hiri osotik ikus zitekeen sute erraldoia eta lekua zaintzen zuten soldadu alemaniarren artean izua piztu zen.

Propaganda, sarekadak eta kontzentrazio-esparruak

Beste gune aktiboenetako bat Bordelekoa izan zen, eta hiri hartako FTPen 3. taldea José Goytiaren aginduetara zegoen, jaiotzez madrildarra, baina izatez Mungiakoa. Celestino Pajares bilbotarra zuen lagun, eta aipatzeko moduko ekintza bat egin zuten 1942ko urrian.

Garai hartan Gestapok eta frantziar polizia kolaborazionistak errepresio basatia hasi zuten Gironda inguruko erresistentziaren kontra. Goytia eta Pajaresen FTPko taldekideek, kikildu beharrean, nazien kontrako propaganda zabaldu zuten hiri osoan, eta alemaniar patruila zenbaiti ere eraso zieten. 1943ko urtarrilaren 29an atxilotu zituzten, eta sarekada horretan Eugenio González tolosarra eta Jesusa del Campo nafarra ere erori ziren.

Iparralderago, Cognac hirian, Lucio Vallina eta Marguerite Maurin senar-emazteak buru-belarri sartu ziren FTPetan, okupazioaren aurkako erresistentzia komunistan. Lucio Ziortza-Bolibarkoa zen, emigrante familia batekoa, eta erbesteraturiko militante antifaxista espainiarrak gainbegiratzen zituen. Margueritek, aldiz, borrokalariei aterpea ematen zien, lotura lanak egiten zituen eta inguruko etxaldeetan armak ezkutatzen ibiltzen zen. Haien seme Jeanek ere laguntzen zien ekintza klandestino horietan, hamabost urte besterik ez zituen arren.  

Baina militantzia hori 1942ko uztailaren 28an moztu zen errotik. Salaketa baten ostean senar-emazteak eta bere hiru seme-alabek Gestaporen kalabozoetan amaitu zutenean. Lucio irailaren 21ean fusilatu zuten eta, Marguerite berriz, Auschwitzera eraman eta han hil zen. Jean seme zaharrenak Sachsenhausengo esparruan amaitu zuen 1945ko apirilean askatu zuten arte.

Badugu FTPko kide ziren euskal herritarren kasu gehiagoren berri. Francisco Izagirre altsasuarra, adibidez, Lot departamentuan desagerrarazi zuen Gestapok hainbat kiderekin batera: auto batean ezkutuko toki batera zihoazenean atxilotu eta ez ziren inoiz komisariara iritsi.

Lola García bilbotarra –Pablo Nerudaren idazkari izandakoa Txileko kontsulatuan–, berriz, Fresneseko espetxetik Ravenbrückeko esparrura eraman zuten, krudelki torturatua izan ostean. PSUCeko buruzagi Joaquim Olaso senarrarekin  batu zen erresistentzia komunistara eta 1942an atxilotu zituzten Parisko euren etxean, beste lagun batzuekin bilduta zeudenean.

Manouchian bezala hil zuten sestaoarra

Missak Manouchianen patu berbera izan zuen euskaldun bat ere badago historia honetan: Galo Bordeje, Sestaoko semea. Erbesteratua zen eta Paris kanpoaldeko metalurgia-langitegi batean aritzen zen. Ezer gutxi dakigu berari buruz, baina Manouchian baino egun batzuk geroago hil zuten toki berean, Mont-Valerianen.

Hauek guztiak FTPetako euskal militantziaren erakusgarri baino ez dira. Euren arrastoa askoz zabalagoa eta ugariagoa da: Bretainia, Marseilla, Savoia, Okzitaniako Tolosa eta antzeko hirietara zabaltzen da.

1945ean, Frantzia naziengandik askatu ondoren, Gerra Hotzaren testuinguruan erresistentziaren oroimen gerra piztu zen, nor nabarmenduko, eta De Gaulleren ikuspegia gailendu zen gainerakoengandik. Hala, partisano komunisten memoria ahanzturan geratu zen, are gehiago Hego Euskal Herriko militanteena, ikusezinetan ikusezinenak. Orain, Missak Manouchianekin zabaldutako bideak balio lezake historia hori berreskuratzeko.