Iaz, Zinegoak jaialdiko Genero eta lesbianismo saria jaso zenuen El nudo mixteco filmari esker. Aurten, berriz, jaialdiko sari nagusia eman dizute. Nola hartu duzu?
Etxean sentitzen naiz, babestuta. Mexiko herrialde guztiz arrazista, klasista eta homofoboa da, eta Zinegoaken besarkada honek gure lurraldeak zabaltzeko eta gure aniztasuna bere osotasun osoan berresteko balio digu. Gauza handia da hori gure komunitate indigenentzat.

Zer-nolako lekua du komunitateak zure obran?
Gizarte honetan, indibidualismoa bultatzen da, besteekin lehiatu behar garela esaten digute, nabarmendu egin behar dugula. Baina, nire iritziz, komunitatean ibili behar dugu. Villa Guadalupe Victoria izeneko leku batetik nator, geure arau propioen arabera bizi gara han, lur komunalak lantzen ditugu, eta nik hortik egiten ditut filmak. Bizitza honetara ez gatoz elkarren aurka lehiatzera, baizik eta elkarrekin bidea egitera.  

Ikuspegi hori nola gauzatzen da filmak egiteko garaian?
Filmak egiteko bestelako sistema bat sortzen saiatu gara. Arlo bakoitzeko buruek soldata berdina jasotzen dute, eta komunitateak ere ordainsaria jasotzen du. Nik baimena eskatzen diot nire komunitateari bertan filmatzen hasi aurretik. Asanbladaren aurrean aurkezten dut nire proiektua, eta erabateko askatasuna eman didate nik nahi dudan gaiei buruz hitz egiteko, nik erabaki dudan terminoetan. Eta horrek ardura bat dakar berekin, ardura etiko bat norberaren komunitatearekiko. Nire kasuan, fikzioa gustatzen zait, sekulako askatasuna ematen du nahi dugunari buruz jarduteko eta gure bizimoduaren hainbat alderdi zalantzan jartzeko.

Hori guztia ez dator bat zinema-industriaren molde nagusiarekin, edo?
Egia da. Gu ez gatoz inorekin lehiatzera, gure istorioak nahi dugun tokian kokatzen ditugu, nahi dugun jendearekin, eta gure filmak erakusteko espazioak bilatzen ditugu. Ikus-entzunezkoen industria suntsikorrak, berriz, etekin ekonomikoa besterik ez du bilatzen. Guk ez. Guk istorioak kontatu nahi ditugu, beste pertsona batzuengana iritsi, eta gure galderentzako beren erantzunak bila ditzaten akaso. Horrela ulertzen dut zinema, horrela iritsi zitzaidan.

Oker ez banaiz, hamasei urte bete arte film bakarra ikusi zenuen.
Bai, El joven Juárez, Mexikoko lehen presidente indigenari buruzkoa. Gure aitak film hori zeukan, eta pareta batean proiektatzen zuen. Hori jakinda, ondo ulertuko duzu zer-nolako inpresioa egin zidan lehen aldiz zinemara joan nintzenean film bat pantaila handian ikustera. Errebelazio bat izan zen, bizitza aldatu zitzaidan, eta iruditzen zait zinemak baduela ahalmen hori: berdin du nongoa zaren edo nor zaren, hunkitu egiten zaitu, zure arima beste mundu batzuetara garraiatzen du. Ahalmen horrek liluratu egiten nau oraindik.

Aktore lanetan hasi zinen.
Nik, berez, ingeniari agronomoa izan nahi nuen, eta lurra landu. Baina gure aita hil zenean hirira joan ginen, amak artritisa zeukalako, eta gure komunitatea oso hezea delako. Oaxacara joan ginen, eta institutuan era guztietako arteak ezagutu nituen. Antzerkia izugarri kostatzen zitzaidan. Oso gutxi hitz egiten nuen garai hartan, eta erronka bat zen niretzat. Gehien kostatzen zitzaidana, horixe egin nahi nuen; halako burugogorra nintzen txikitatik [barreak], eta Mexiko Hirira joan nintzen antzerkia ikastera.

La hija del puma izeneko filma izan zenuen estreinako lana.
Guatemalako komunitate indigenen aurkako sarraskiei buruzkoa zen, eta uste dut nire ibilbideari ekiteko modu ona izan zela, baina urteek aurrera egin ahala, ohartu nintzen beti antzeko pertsonaiak eskatzen zizkidatela. Esan dudan moduan, gure herrialdea oso arrazista, klasista eta homofoboa da, eta estereotipoz jositako pertsonaiak bakarrik eskaintzen zizkidaten. Oso ikuspegi negatiboetatik lantzen ziren pertsonaia haiek: biktima edo gaizkilea nintzen. Azalaren koloreak eta gorpuzkerak eragina dute horretan. Halako batean, nekatu, eta ezetz esaten hasi nintzen. Hortxe sentitu nuen geure istorioak idazteko eta kontatzeko premia. Beraz, komunitatera itzuli, eta geure istorioak kontatzen hasi nintzen.

2011n egin zenuen zure lehenengo film laburra, La tiricia o cómo curar la tristeza. Haurtzaroko sexu-abusuei buruzkoa da.
Aktore gisa krisi betean nengoela, nire familiatik oso gertu dagoen pertsona batek esan zidan sexu-abusuak jaso zituela haurtzaroan, berrogei urte lehenago edo. Ez nintzen gai izan bera besarkatzeko, emozionalki oso trakets sentitu nintzen, eta gainean geratu zitzaidan tristura hura. Barruan geratu zitzaidan, ez ninduen bakean lagatzen, eta ateratzeko beharra sentitu nuen. Adiskide baten laguntzaz, gidoia idatzi nuen, eta argi ikusi nuen nire komunitatean egin nahi nuela filma.

Zergatik?
Azken batean abusu-kasu bat zen, indarkeriazko eta isiltasunezko zirkulu batean harrapatua. Nola hautsi zirkulu hori? Bada, nire kulturaren eta nire hizkuntzaren bidez, autokritika eginez eta istorioa hortik abiatuz. Hortxe ulertu nuen zer egin nahi nuen bizitzan, nire lekua aurkitu nuen.

Jendeari kosta egiten zaio haurtzaroko sexu-abusuei buruz hitz egitea, are gehiago norbere inguruan gertatzen denean. Zer-nolako harrera izan zuen lanak?
Filma bukatu ostean, hamaika lekutan erakutsi genuen, baina zailena, niretzat, neure komunitatean aurkeztea izan zen. Nire komunitateko gainerako kideek, nik bezala, film bakarra zeukaten ikusita, beraz, zinema-ziklo bat prestatu genuen. Beste filmekin jendeak barre egin zuen, pantailari oihu egiten zioten: erreakzionatu egin zuten. Gurea hasi zenean, ordea, mutu geratu ziren. Izugarria izan zen: ez txalorik, ez iruzkinik…

Eta?
Halako batean, haur batek hitza hartu, eta esan zuen bera ez zela filmeko pertsonaiak bezalakoa, eta bere arrebari zerbait egiten bazioten ez zela isilik geratuko, gurasoei esango ziela edo garrasika hasiko zela. Eta 11 urteko mutiko horren hitzei esker, hitz egiten hasi ginen. Filmak hamar minutu irauten ditu, bada, bi orduz aritu ginen gero. Besteak beste, helduok gai horretan daukagun arduraz hitz egin genuen: haurren jokaerari eta alarma-seinaleei adi egon behar dugu bai ikasgeletan bai egunerokoan. Gainera, kontuan hartu behar da landa eremuko umeek ordu asko egiten dituztela oinez eta bakarrik. Oso hausnarketa zabala izan zen.

Zure bigarren film laburrean, La carta, lesbianismoa landu zenuen.
Uste dut sexu aniztasuna tabua izan dela gure komunitateetan. Tehuantepec-eko istmoko muxe-ak idealizatu ohi dira [zapoteka herriko sexu-identitate bat osatzen dute muxe-ek, genero-arau bitarretik kanpo], baina, egiaz, gure komunitateak patriarkalak eta matxistak dira oso. Lesbianismo indigenaren gaia apenas landu den, eta niretzat garrantzitsua zen emakume lesbianak kokatzea nire komunitatearen testuinguruan, atea irekitzea, armairutik ateratzea, eta geure burua izendatzea. Bestela, ematen du ez garela existitzen.

Filmak amaiera zoriontsua duela esan daiteke: bi protagonistek topo egiten dute urte luzeen ostean, eta beren bizi-proiektua elkarrekin egitea erabakitzen dute. Komunitatetik alde egiten dute horretarako, ordea. Egia da oso amaiera errealista dela, baina zergatik erabaki zenuen hortik jotzea?
Ba, horrexegatik hain zuzen. Maiz posible izaten da zapalkuntza-eremuak eraldatzea, baina beste batzuetan ez. Komunitateetako emakume lesbiana askok komunitatea utzi dute horregatik, eta ekintza horretan askatasuna bilatzeko ahalegin bat dago, ez dira ihesak, ezpada lurralde berrien konkistak. Munduan bizi gara, unibertsoan, eta elkarrekin bidea egin behar dugu beste leku batzuetan ere. Beste komunitate batzuk ere sortu behar ditugu, komunitate berriak.

Komunitatea utzi ez ezik, komunitatera itzultzen direnen istorioak ere irudikatu dituzu. Esate baterako, Nudo Mixteco film luzean.
Bai, gidoia idatzi nuenean, migrazioari buruzko istorio bat zela uste nuen, herriko jaietan beren komunitatera itzultzen diren hiru emakume baitira protagonistak. Baina hara non ohartu nintzen hiru emakume horiek, funtsean, beren eskubideak aldarrikatzen zituztela: beren lehen lurraldearen gainean —hau da, beren gorputzaren gainean— erabakitzeko eskubidea eta, bestalde, gozatzeko eskubidea. Emakumeok asko borrokatu behar izan dugu gure gozamenaren eta gure gorputzaren gaineko askatasuna izateko. Kanpotik zalantzan jartzen dituzte beti gure erabakiak, gure itxura, nor maite dugun… Eta horren jabe izateko bataila berak borrokatu behar izan ditugu emakume guztiok.

Zure filmetan bada beste alderdi bat oso interesgarria: hizkuntzaren tratamendua. Gaztelania eta misteka biak agertzen dira.
Gidoia bi hizkuntzetan idatzita dago, eta hori oso erabaki kontzientea izan zen, komunitateetan bi hizkuntzak mintzatzen baitira. Gero, grabatzeko orduan, aktore bakoitzak aukera zezakeen zer hizkuntzatan hitz egin, non sentitzen zen erosoago. Hizkuntzak ere gure lurraldeak dira, eta kendu egin dizkigute. Orain mundu guztiak ingelesez mintzatu nahi du, eta kezkatu egiten dira ingelesez ez badakizu [barreak]. Ba, ez da nire lehen hizkuntza. Misteka da nire lehen hizkuntza, gaztelania bigarrena, uste dut nahikoa izan daitekeela horrekin.

Berriki amaitu duzu zure bigarren film luzea, Valentina o la serenidad.
Haurtzaroko doluari buruzkoa da, 2020an idatzi nuen. Bederatzi urte nituela galdu genuen aita, auto-istripu batean, eta 2020an pandemia hasi zenean niri sekulako beldurra piztu zitzaidan. Umezaroko zaurgarritasunaz gogoratu nintzen; garai batean nire neba txikiarekin bakarrik konpartitu nuen min hori: galera saihestezin hura ez onartzeko, aita beste nonbait zegoela asmatzen genuen, eta beste mila istorio.

Grabaketa-prozesua berezia izan da.
Gidoiaren lehen irakurketa egiten ari ginela, pandemia betean, nebak deitu zidan, covida zeukala esanez. Harengana jo nuen berehala, oxigenoa behar baitzuen; neu ere kutsatu nintzen, jakina, eta azkenean nebak okerrera egin zuen eta hil egin zen. Sekulako kolpea izan zen niretzat. Pentsamendu absurdoak nituen, iruditzen zitzaidan neuk egin niola dei heriotzari. Oso urte zaila izan zen, baina hara non, 2021ean, nire komunitateko agintaritzaren parte egin ninduten, eta izendapen horren ondorioz komunitatean geratu behar izan nuen, guztiontzako lan egiten.

Azalduko zenidake apur bat gehiago zertan datzan izendapen hori?
Zerbitzu baten modukoa da, ez duzu soldatarik jasotzen. Asko haserretu nintzen, covidarekin nengoen eta gainera Nudo Mixteco aurkezten ari ginen. Komunitateko zerbitzu horretan zabiltzanean, baimena eskatu behar duzu komunitatetik ateratzeko, eta lau baimen bakarrik dauzkazu. Eta ez dakizu zer lagungarria izan zen. Esan nuen: ok, suertatzen dena onartu behar da. Hots, filma aurkeztera joaten nintzen, baina berehala itzuli behar nuen komunitatera, eta janaria erosi igeltseroentzat, edo parkea garbitu behar, edo behar dena. Asko lagundu zidan horrek, eta, gainera, tarte horretan filma grabatu dugu. Orain postprodukzio fasean gaude, eta aurten estreinatzea espero dugu.

Zertan zabiltza orain?
Bi gidoi egiten ari naiz, bata lagun batentzat, eta bestea animaziozko proiektu baterako. Bestalde, nire komunitatea lurralde-gatazka larri batean sartuta dago aspalditik, eraso bat gertatu da duela gutxi, eta irudiak eta lekukotasunak biltzeko eskatu dit komunitateak berak. Inoiz eskatu didaten gauzarik zailenetako bat da, egia esan. Nik ez dut dokumentalik egin nahi izan inoiz, oso eremu delikatua iruditzen zait, lerro etikoa oso fina da, eta duintasunez landu behar da.

Azalduko zenidake gatazka hori zertan datzan?
Aldameneko komunitatearekin lurralde-gatazka larri bat daukagu duela 40 urte. Lurraldea jaten joan zaizkigu, eta aurten indarkeria areagotu da. Gure komunitateko agintaritzak estatu-agintaritzara jo zuen, elkarrizketa-mahai bat zabaltzeko eta presio-eltzea apur bat baretzeko. Maiatzaren 2an akordio batzuk adostu ziren, eta 12an sinatzekoak ginen, baina horren aurretik, maiatzaren 5ean, beste komunitateak eraso egin zigun, oso modu bortitzean, arma luzeekin eta komando paramilitar batekin. Hiru lagun hil zituzten, eta beste asko zauritu. Zorionez, gure komunitateak baretasunari eusten jakin du, baina bi hilabete pasa dira eta oraindik ez dugu justiziarik jaso.

Indar handia bide horretarako. Beste zerbait gehitu nahi zenuke?
Sariaren harira, berriro esan nahi nuke asko eskertzen dudala besarkada hau. Zinegoakek lan hunkigarria egin du azken 20 urteotan, komunitate bat osatu dute, askea eta anitza. Hori funtsezkoa da mundu lehiakor eta indibidualista honetan. Funtsezkoa da halako espazioak sortzea gure lurraldeetan, eta komunitateak berak estimatu egin behar du.