Hititen eta euskal ontzi baten hondoratzea
Anatolia, duela 3.200 urte. Hititen inperioa hondoratu egin zen. Brontze Aroko potentzia nagusietakoa, besteak beste, asiriarren eta egiptoarren aurka aritutakoa, oso urte gutxitan desagertu zen. Ikerketa batek misterioa argitzeko frogak aurkitu ditu orduko zuhaitzen enborretan.
Sumendiak, lurrikarak, piratak, migrazioak, inbasioak, epidemiak… hipotesi asko bota dira hititen inperioaren bat-bateko gainbehera azaltzeko, baina berriki Nature aldizkarian argitaratutako ikerlan batek argitu du misterioa: hititen inperioak ezin izan zion aurre egin hiru urteko lehorte luze bati (K.a. 1298-1296). Erantzun zehatza zuhaitzen enborren eraztunetan irakurri du Sturt Manning Cornell unibertsitateko arkeologoak, hau da, dendrokronologia erabili du.
Horretarako, Gordionen (Turkia) dagoen Midas erregearen hilobiko egurrezko ganbera aztertu du –errege ezagunaren izena duen arren, ez dakigu zein erregerentzat eraiki zuten–. Ganbera duela 2.700 urte inguru eraiki zuten ehundik gora enbor erabiliz. Frigiako erresumaren garaian izan zen hori, Hititen gainbehera baino mende batzuk geroago. Baina ipuruaren egurra erabili zutenez, eta zuhaitz espeziea luze bizi ohi denez, hemezortzi enbor identifikatu zituzten hititen garaian bizirik zeudenak. Eta guztietan aurkitu dituzte muturreko ur eskasia adierazten duten hiru eraztun bereizgarriak.
Dendrokronologiari esker, enborrak ez dira soilik egutegiak; mapak ere badira. Tokian tokiko eraztunen sekuentziak osatu ahala, egurra noizkoa den jakiteaz gain, nongoa den ere jakin daiteke
Baina, dendrokronologiari esker, enborrak ez dira soilik egutegiak; mapak ere badira. Tokian tokiko eraztunen sekuentziak osatu ahala –Kalifornian Pinus longaeva espeziearen 8.000 urtetik gorako kronologia osatu dute–, egurra noizkoa den jakiteaz gain, nongoa den ere jakin daiteke.
2002an Galesko Newporteko portu zaharrean XV. mendeko ontzi-hondarrak aurkitu zituzten. Nigel Nayling dendrokronologoak datatu zuen 26 metroko ontzia, baina ontziko egurraren eraztunak Erresuma Batuko erreferentzia dendrokronologiko ugariekin alderatuta, ez zuen sinkronizaziorik topatu. Egur hura ez zetorren britainiar uharteetatik. Osatutako sekuentzia Europan ezagutzen zituen laborategietara bidali zuen eta, hala, Arkeolanera iritsi zen 2005ean. Baina orduan Arkeolanek osatua zeukan erreferentzia kurba mugatua zen. 2011n eta 2012an, XIII. mendera arte luzatu zuten eta Josue Susperregi dendrokronologoak Newporteko erreferentziekin alderatu zuen. Eta biek bat egin zuten. Nayling berehala etorri zen Euskal Herrira eta Irungo laborategian, Susperregirekin batera, astebetean egiaztatu zuen sinkronizazioa perfektua zela. Newporteko 26 metroko ontzia Euskal Herrian hazitako haritzez eraiki zuten.
Poloniako Maszycka kobazuloan duela 18.000 urteko arrastoak topatu zituzten XIX. mendearen amaieran. Baina berriki giza hezurrak teknologia berriak erabiliz aztertu eta kanibalismo zantzu garbiak aurkitu dituzte.
Ez da ikerlan bat ondorio horretara iristen den lehen... [+]
Porzheim (Alemania), 1945eko otsailaren 23a. Iluntzeko zortziak jotzear zirela, hegazkin aliatuak hiria bonbardatzen hasi ziren bonba su-eragileekin. Erasoak sarraski izugarria eragin zuen denbora gutxian. Baina Pforzheimen gertatutakoa itzalean geratu zen, egun batzuk lehenago,... [+]
Poloniar ikerlari talde batek Sevillako Italica aztarnategiko Txorien Etxea aztertu du, eta eraikinaren zoruko mosaikoak erromatar garaiko hegazti-bilduma xeheena dela ondorioztatu du.
Txorien etxean 33 hegazti daude mosaikoetan xehetasun handiz irudikatuta. Beste... [+]
Judea, K.o II. mendea. Erromatar probintziako giro nahasi betean, Gadalias eta Saulosen kontrako epaiketa egin zuten, iruzurra eta zerga-saihestea leporatuta. Epaiketaren berri grekeraz idatzitako 133 lerroko papiro batean jaso zuten (argazkian). Dokumentu nabateoa zela... [+]
Danimarkako Vasagård aztarnategian 600dik gora harri grabatu aurkitu dituzte arkeologoek. Datazioen emaitzen arabera, duela 4.900 urtekoak dira, eta garai hartan Alaskan sumendi baten erupzio bortitza gertatu zela ere jakina da. Erupzio horren ondorioek Europa iparraldeko... [+]
Vietnam, 1965eko otsailaren 7a. AEBetako aire-armadak lehenengoz napalma erabili zuen biztanleria zibilaren kontra. Ez zen gasolina gelatinatsua erabiltzen zen lehen aldia. Bigarren Mundu Gerran hasi ziren bonbekin batera jaurtitzen eta, Vietnamen bertan, Indotxinako... [+]
Japonia, VIII. mendea. Nara Aro betean furoshiki terminoa erabiltzen hasi ziren, baina Edo Arora arte (XVII-XIX. mendeak) ez zen hedatu. Furoshiki objektuak ohialetan biltzeko artea da, baina bere etimologiak garbi uzten du bere jatorria: furo hitzak bainua esan nahi du eta... [+]
Duela 3.300 urteko egiptoar momia batean Yersinia pestis-en arrastoak topatu berri dituzte, hau da, VI. mendean Justinianoren izurria eta XIV. mendean Izurri Beltza eragin zuen bakterioarenak.
Adituek orain arte uste zuten garai hartan izurria soilik Eurasian hedatu zela,... [+]
Groenlandia, X. mendearen amaiera. Lehen esploratzaile eta kolono eskandinaviarrak uhartera iritsi ziren. Baina XV. menderako kokaleku horiek abandonatuta zituzten eta jatorrizko inuitak geratu ziren. Baina 1721an, Hans Egede misiolariak espedizio bat antolatu zuen eta kolonoak... [+]
2017an Indonesiak eta Herbehereek akordio bat sinatu zuten, Europako herrialdeak hiru mendeko kolonialismoaren ondorioz lapurtutako ondarea itzul tzeko helburuarekin. Gusti Agung Wesaka Puja itzultze prozesuaren arduradun indonesiarraren hitzetan, akordio hori... [+]
Grezia, 1975. Herrialdeak urtea errepublika gisa hasi zuen, hiru aste lehenago, 1974ko abenduaren 8ko erreferendumean, herritarrek monarkiaren amaiera erabaki ondoren.
Hamarkada bat lehenago, 1964an, Pablo I.a erregea hil zenean, Konstantino semeak hartu zuen tronua, 23 urte... [+]
Kopenhage, 1974ko abenduaren 18a. Eguerdiko hamabietan ferry bat iritsi zen portura eta bertatik 100 Santa Klaus inguruz osatutako taldea lehorreratu zen. Antzara erraldoi bat zeramaten haiekin. Asmoa “Troiako antzara” moduko bat egitea zen, eta, hirira iristean,... [+]
Tennessee (AEB), 1820. Nathan Green esklaboa jaio zen, Uncle Nearest edo Osaba Nearest ezizenez ezaguna. Ez dakigu zehazki zein egunetan jaio zen eta, oro har, hari buruzko oso datu gutxi dauzkagu 1863. urtea arte, orduan lortu baitzuen emantzipazioa. Dakiguna da 1850eko... [+]
New York, 1960. Nazio Batuen Erakundeko bilkura batean Nigeriako kanpo ministro eta NBEko enbaxadore Jaja Wachukuk lo hartu zuen. Nigeriak independentzia lortu berri zuen urriaren lehenean. Beraz, Wachuku NBEko Nigeriako lehen ordezkaria zen eta kargua hartu berri... [+]
Egungo Siriako Tell Umm-el Marra aztarnategian idazkunak dituzten hainbat zilindro aurkitu dituzte Johns Hopkins Unibertsitateko ikerlariek. Adituen ustez buztinezko pieza hauetan idatzitako zeinuak alfabetikoak izan litezke.
K.a. 2400 urtean datatu dituzte zilindroak eta... [+]