Beldurra edo zientzia fikzioa ez dira nahitaez zinema serioa maite dutenen genero gogokoenak izaten, baina, George Mélièsengandik hasita, zinema fantastikoaren etiketapean sailkatzekoak diren film zinez ederrak aurkitzen ditugu zinemaren hasmentari lotuak. Segur aski, zinemaren lehen pausoen eta genero fantastikoaren harremana inon ez da 1920ko hamarkadako zinematografia alemanean bezain estua izan. Nosferatu film mutua (1922) dugu uzta oparo horren erakusgarri.
Zinemazale amorratua izan gabe ere, edozein ikuslek aise osatzen ahalko luke Weimarreko errepublika garaiko film zentzu guzietan fantastikoen zerrenda ttiki bat: Robert Wiene-ren Das Cabinet des Dr. Caligari (Caligari doktorearen kabinetea, 1920), Paul Wegener eta Carl Boese-ren Der Golem, wie er in die Welt kam (Golema nola sortu zen, 1920), Paul Leni-ren Das Wachsfigurenkabinett (Argizarizko figuren kabinetea, 1924), Fritz Lang-en Metropolis (1927) edo Frau im Mond (Emaztekia ilargian, 1929)... Eta, jakina, Friedrich Wilhelm Murnau-ren Nosferatu.
Werner Herzogen ustez –zeinak 1979an filmari omenaldia ere baden remakea egin baitzuen–, Nosferatu inoizko film aleman handiena da; Lotte Eisner zinema kritikaria haraxeago joan eta alemanek izan duten film zuzendaririk handiena deitu zion Murnauri. Bigarren horrek, Eisnerrek alegia, Die dämonische Leinwand (Deabruzko pantaila) liburuan gogorarazten digu Nosferaturen azpititulua Eine Symphonie des Grauens dela, izuaren sinfonia bat alegia: “Eta gaur ere oraindik benetan sentitzen dugu, filma ikusten dugularik, bertze munduko haize hormatua dabilela irudi errealistetan”. Berlindarrek 1922ko martxoaren 4an izan zuten oraindik ere hotzikarak sortzen dituen haize hormatu hura lehendabiziko aldiz sentitzeko aukera.
1888an sortua, Friedrich Wilhelm Plumpe zuen egiazko izena; deitura Murnau-ra aldatu zuen Bavarian ezagutu zuen eta artisten kolonia gisa funtzionatzen zuen herriaren omenez –eta, agian, izena aitarenetik bereizteko asmoz, antza hark ez baitzuen gustuko semeak harturiko bide artistikoa–. Murnauk 21 film egin zituen, hamazazpi Alemanian, 1919tik 1926ra bitarte, eta lau Ameriketako Estatu Batuetan, Hollywoodera joan zenetik auto istripu batean hil zen artio, 1931n. Film horietarik guzietarik hamabi ailegatu dira gureganaino; etapa alemaneko zortzi eta AEBetako bat galdu dira.
Gaur egun, segur aski Nosferatu da Murnauren filmetan ezagunena. Ez da beti horrela izan. Denbora luzean, zinemazaleendako bertze batzuk ziren haren film erakargarrienak, hala nola Der letzte Mann (Azken gizona, 1924), kamera mugikorraren erabilera dela-eta, edo Amerikan egin zituen Sunrise (Egunsentia, 1927) edo Tabu (1931). Gaur, berriz, Nosferatu da naski gure zuzendariaren film ezagunena. Hala ere, hemen mintzagai dugunaz gainera beldurrezko bertze bi film egin zituen arren –biak 1920koak eta biak galduak: Satanas eta Der Janus-Kopf (Janoren burua)–, izua ez zen Murnauk landu zuen genero nagusia. Bere filmetan maitasunaren inguruko dramak ikusten ditugu maiz, eta Nosferatun ere erran liteke amodiozko hiruki bat dugula Orlok kondearen eta Hutter eta Ellen senar-emazteen artean.
Filmak ez dira inoiz lagun bakar baten lana izaten, eta Nosferatuz ari garelarik, Murnaurekin batera, gutienez bertze izen bat aipatzea ezinbertzekoa da: Albin Grau. Okultismo kontuetan aditua, Enrico Dieckmannekin batera Prana Film ekoiztetxea sortu zuen Nosferatu egiteko. 1921eko artikulu batean kontatu zuen Grauk nola bururatu zitzaion filmerako ideia: 1916ko neguan, Serbian zebilerarik, Errumanian bizi izandako nekazari batek kontatu zion bere aitaren istorioa, zeina, hil ondotik, gauez hilobitik ateratzen baitzen herriko jendearen odolaren bila. “‘Ez-hildako bat ikusi nuen’. ‘Ez-hildako bat?’, galdegin zuen gutariko batek. ‘Bai, ez-hildako bat edo Nosferatu bat, banpiroei hala deitzen baitiete han’”.
Istorio segur aski apokrifo hori azaldutakoan, artikulu berean Grauk kontatzen du geroago, Pragan, lagun bati gaztigatu ziola gaiaz film bat egitekotan zeudela, eta Murnau hartua zutela hura zuzentzeko. “Nosferatu esku onetan dago, beraz”, erantzun omen zion lagunak. Ekoizle lanak egin ez ezik, Albin Grauk zuzendari artistikoaren funtzioa ere bete zuen, eta filmaren propagandarako erabili zituzten –eta hain ezagunak diren– marrazkiak berari zor dizkiogu.
Eztabaidatua izan da Nosferatu espresionismoaren barnean sailkatzekoa ote den, batez ere Murnauk pasarte frankotan toki errealetan filmatu zuelako, orduan ohikoa zen bezala estudioetan eraikitako dekoratuetan filmatu beharrean –adibidez, Orlok kondearen gaztelukoak Eslovakian filmatu zituzten, Tatra mendietan–. Baina bistan da argiaren eta itzalen erabilera, filmaren une gogoangarrienetarik eman diguna, aski espresionista dela. Eta, bertze filmetan bezala, honetan ere hainbat iruditan nabaria da Murnauk pintura erromantiko alemanari zion atxikimendua.
Murnauren filma Bram Stokerren Dracula nobelan dago oinarritua, baina konde misteriotsu bati etxe bat saltzeko asmoz Transilvania aldera abiatzen denak ez du Jonathan Harker izena, Hutter baizik; eta haren emaztea ez da Mina Harker, Ellen du izena; azkenik, gaztelu inguruko nekazarien izu irrazionala pizten duen kondea ez da Drakula kondea, Orlok kondea da. Galdutako Der Janus-Kopf filmean, Robert Louis Stevensonen Dr. Jekyll and Mr Hyde nobela egokitu zuen Murnauk, orduan ere egile-eskubiderik ordaindu gabe. Nosferaturi dagokionez, irakurleak hartzen duen liburuaren arabera, bada erraten duena izenak aldatzea dirurik ez ordaintzeko estrategia bat izan zela, baina bada defendatzen duena eskarmentu falta izan zela Albin Grau eta Enrico Dieckmann ekoizleen bekatu nagusia.
Universalek 1930eko hamarkadan egin zituen beldurrezko filmak ederrak dira, baina, bistan dena, gaur ez dute beldurrik ematen. ‘Nosferatu’, berriz, zenbait unetan asaldagarria da oraindik.
Eskubideak ordaindu, nori baina? Bram Stoker 1912an hila zen, eta beharbada Internet aitzineko garai hartan ez zen hain erraza bilatzea nor zen egile-eskubideen jabe. Internet izan ala ez, Stokerren alargunak, Florence Balcombek bai izan zuen 1922ko estreinaldiaren berri, eta prozesu judizial luzea martxan paratu zuen, senarra zenaren obra egokitzeagatik zor zioten dirua ordaindu ziezaioten. Hiru urteren buruan, sosik ez zuen ekoiztetxe hartatik deus eskuratuko ez zuela etsita, filmaren ale eta negatibo guziak suntsitzeko agindua lortu zuen Balcombek. Batzuk salbatu ziren, zorionez. Eta filmaren fotograma batek apaintzen du Oxford World’s Classics bildumako nobelaren edizioaren azala. Hemendik aditzen dugu Florence bueltaka bere hilobian.
Nosferatu hitza Bram Stokerren eleberrian agertzen zaigu, XVI. kapituluan hain zuzen ere (eta, arestian aipatu edizioan, 200. orrialdean): “hil zenuelarik, nosferatu bihurtu zinen, Ekialdeko Europan erraten duten bezala”. Bram Stokerrek Emily Gerard idazlearen 1885eko Transylvanian Superstitions (Transilvaniako sineskeriak) lanean aurkitu zuen naski. Gerarden arabera, nosferatu banpiro solasaren ordaina da errumanieraz, baina, antza, ez da horrela. Errumanieran ez omen da nosferatu hitzik existitzen, ezta bertze edozein hizkuntzatan ere. David J. Skal ikertzaileak proposatzen du Gerardek gaizki interpretatu zuela errumanierazko bertze hitzen bat, hala nola nesuferit –jasanezina–, baina bada nosferaturen jatorri gisa grezierazko nosophoros –izurritea daramana– edo errumanierazko necuratul –deabrua, edo izaki nazkagarria– proposatzen duena. Hori nolanahi den ere, film baten izenburu bihurtua, Murnauri esker hitz berri bat irabazi dugu.
Nik ere maite ditut Universalek 30eko hamarkadan egin zituen beldurrezko filmak. Film ederrak dira, xarmagarriak, baina, bistan dena, gaur ez dute beldurrik ematen. Nosferatu, berriz, zenbait unetan asaldagarria da oraindik, estreinatu zenetik ehun urte baino gehixeago pasatu diren arren. Max Schreck aktoreak gorpuztu zuen banpiroa berezia da arrunt, eta haren mugimenduek, makillajeak eta Fritz Arno Wagnerren argazkiak lagunduta, hasmentan aipaturiko haize hormatua sentiarazten digute gaur egun ere. Izan ere, hain da sinesgarria Max Schrecken antzeztea, ezen izan baitzen egiazko banpiroa ote zen erran zuena. Kondaira horretarik abiatuta, Shadow of the Vampire (Banpiroaren itzala) filmatu zuen E. Elias Merhigek 2000. urtean. Izarrez beteriko pelikula horretan –John Malkovich da F. W. Murnau; Udo Kier, Albin Grau; eta Willem Dafoe, Max Schreck– zinemaren izaera banpirikoaz egin zuen gogoeta egileak.
Nosferatukoa banpiro berezia da bere izugarrikerian eta itsuskerian, Tom Cruise, Brad Pitt eta abarren elkarrizketatik pasatuz The Twilight (Ilunabar) sagaraino daraman bidetik aski urrun. Haren irudia Tob Hooperren Salem’s Lot mini telesailean aurkitzen dugu –eta handik, Guillermo del Tororen The Strain (Anduia) telesaileraino ailegatzen da ez-hildakoaren eragina–, eta argi dago Taika Waititik zuzendutako What We Do in the Shadows (Itzaletan egiten duguna, 2014) filmeko Petyr banpiro zaharra Orlok kondeari egindako omenaldia dela.
Hasmentan erran dugu: Nosferatu Alemaniako filmik handiena da Werner Herzogen iritziz. Zuzendari alemanak bere remakea edo bertsioa egin zuen 1979an, Bruno Ganz, Isabelle Adjani eta Klaus Kinskirekin. Geroago, Kinski bertze behin animatu zen gure banpiroa gorpuztera, 1988an hain zuzen ere, Augusto Caminitok zuzenduriko Nosferatu a Venezia pelikulan. Baten batek erranen lukeen bezala, ze nezesidade?
Jean-Luc Godardek errana da film bat egiteko behar dituzun gauza bakarrak neska bat eta pistola bat direla. Nosferatu ikusita, argia eta itzalak dira naski behar diren gauza bakarrak.
Euskalgintzak Senpereko Larraldea etxea faltan botako du. Uda gabe, Bertsularien lagunak, bertan gelditzen den azken elkarteak, lekuz aldatuko du eta etxea hetsiko dute. Euskararen, euskal kulturaren eta arteen ohantzea izan da Larraldea, urte luzetan Andoni Iturrioz mezenasak... [+]
Berrogei urte dira Euskal Herrian autismoaren inguruko lehen azterketak eta zerbitzuak hasi zirela. Urte hauetan asko aldatu da autismoaz dakiguna. Uste baino heterogeneoagoa da. Uste baino ohikoagoa. Normalagoa.
Txinparta izeneko prozesua Martxoaren 21ean hasiko da eta urte bete iraungo du. "Udaberriaren hasierarekin batera proiektu herritar berri bat" aurkeztu nahi dutela adierazi dute.
PP, Vox, Junts eta EAJren botoekin Espainiako Kongresuak onartu du otsoa espezie babestuen zerrendatik ateratzea eta, horren ondorioz, berriz ehizatu ahal izango dute Duero ibaitik iparrera.
Itxaron zerrendak gutxitzeko Osasunbideak hartutako estrategiak gaitzetsi ditu Plataformak
Protestak 24 ordu bete dituenean, suhiltzaileak bertaratu dira udaletxera eta kateak moztu dizkiete bi gazteei. Bi kateatuek gaua bertan igarotzea "udaletxearen hautua" izan dela adierazi du Gazte Asanbladak, eta udalaren ordezkariek "ekintza deslegitimatzeko eta bi... [+]
Ez da gauza berria politikari profesionalak gizarteko arazoak estaltzeko ahaleginetan ibiltzea. Azkenaldian Denis Itxaso -EAEko Etxebizitza sailburua- entzun dugu etxegabetzeei garrantzia kenduz eta aditzera emanez gurean bazterreko fenomenoa direla; eta Begoña Alfaro... [+]
Iruñeko Zaldiko Maldiko Elkartean eta Baigorriko Bixentainean aurkeztu da aurtengo Nafarroaren Eguna, egun berean. Ohi bezala, apirileko azken igandearekin bat egingo da festa Baigorrin, eta horrez gain, apirilean hainbat ekitaldi egingo dira eskualdean.
Antropozentrismoaren aldaera traketsena eurozentrismoa izan zen. Europako mendebaldea, geografikoki, Kontinente Euroasiarraren penintsula txiki bat besterik ez da, baina lau mende luzez gertaera demografiko, teknologiko eta ideologiko batzuk zirela medio, bazter horretako... [+]
Hezkuntza eredu propioa "ezinbestean" independentziatik etorri behar dela adierazi dute, eta sistema propio hori "publikoa eta komunitarioa" izatea nahi dutela. Ikamak deituta, goizean zehar piketeak egin dituzte Euskal Herriko hainbat hezkuntza zentroetan.
Euskal Pilotako Nazioarteko Federazioaren eta Espainiako Federazioaren arteko gatazkak bere horretan jarraitzen duen bitartean, Jose Manuel Rodriguez Uribesek euskal selekzioaren aldeko adierazpenak egin ditu. Desadostasunak direla eta, Nazioarteko Pilota Federazioaren eta... [+]
Badakizuenok badakizue, beste gauza asko bezala, euskararen aldeko borrokan ere politikoek, eragile batzuek eta hedabideek beraien antzezlana saldu nahi digutela, benetakoa balitz bezala.
Lehen urtean pozik jaso nuen, "Euskaraldi" hau. Zer edo zer zen, ezer ez zegoela... [+]
Euskarak, mendez mende, zapalkuntza sistematikoa jasan du, eta oraindik ere borrokan dabil egunerokoan bere leku duina aldarrikatzeko. Hizkuntza baten desagerpena ez da inoiz berez gertatzen; planifikazio politiko eta sozialak eragiten du zuzenean. Euskaldunoi ukatu egin izan... [+]
Puntueusek eta Cyberzaintzak elkarlanean ikusentzunezko baliabide pedagogiko bat sortu dute gazteentzat eta haiekin lan egiten duten profesionalentzat: irakasle, guraso eta hezitzaileentzat. Ikusentzunezko honen bidez, ziberjazarpena ezohiko ikuspegi batetik... [+]
Kamioiak ez sartu ez atera. Horrela eman dute goiza BSHko Eskirozko lantokian. Parez-pare langileak aurkitu dituzte protestan. Hilkutxa batekin, elkarretaratze formatuan lehenbizi eta Foruzaingoak esku hartu behar zuela jakin dutenean eserialdia egin dute erresistentzia pasiboa... [+]