Baleen galbiderako lehen kolpea
Lekeitio eta Ondarroa, 1623ko martxoaren 11. Bi herrietako arrantzale kofradiek hitzarmena sinatu zuten biek batera harrapatutako balea elkarren artean banatzeko.
Euskal kostaldeko herrien arteko tirabirak oso ohikoak ziren, baina tarteka, geroz eta maizago, herriek bat egiten zuten, baleak errazago harrapatzeko eta etekinak, zatituta bazen ere, lortzeko. Izan ere, duela 400 urte gauzak aldatzen ari ziren: euskal arrantzaleak, mendetan balea-arrantzan nagusi eta aitzindari izan ondoren, nagusitasun hura galtzen ari ziren, ingeles eta herbeheretar arrantzaleen mesedetan bereziki. Arerioa ez zegoen aldameneko herrian, atzerrian baizik.
Hurrengo mendearen hasieran, 1713ko Utretcheko Itunean, Ternuan aritzeko eskubide guztiak galdu zituzten euskaldunek. Artean, ehizatutako balea kopuruak etengabe gora egin arren, balea populazioak eta zehazki eubalaena glacialis edo euskal balearena, ez zeuden arriskuan. XIX. mendean industrializazioak bultzatuko zituen galbidera. Batetik, bapore ontziak eta, bereziki, harpoi mekanikoak asko erraztu zuten baleak ehizatzea. Baina, nagusiki, industria jaioberrien eskaerak eragin zuen triskantzarik handiena, makina askok balea-olioa behar baitzuten funtzionatzeko. Industrializazioaren motore nagusietakoa izan zen trenak hil zituen balea gehien; balea-olioari tren-olioa ere esaten zion zenbaitek.
Arrantzaren eraginez, geroz eta balea gutxiago hurbiltzen zen Bizkaiko golkora ala euskal baleazaleek geroz eta gehiago harrapatu nahi zituzten?
Ordurako euskal arrantzaleak jardueratik kanpo zeudenez, baleen suntsipenean erantzukizun zuzenik ez zutela izan pentsa daiteke.
Antzinaroan hasi ziren gizakiak baleak ustiatzen, hondartutako baleak aprobetxatzen eta kostaldera hurbiltzen zirenak ehizatzen. Euskaldunak ere hala hasi ziren, baina XIV. eta XV. mendeetan geroz eta urrutiago joan behar izan zuten haien bila. Zaila da garai hartako balea populazioak eta harrapatutako balea kopurua kalkulatzen. Arrantzaren eraginez, geroz eta balea gutxiago hurbiltzen zen Bizkaiko golkora ala euskal baleazaleek geroz eta gehiago harrapatu nahi zituzten? Ordura arte baleak barne kontsumorako harrapatu ohi zituzten, baina euskaldunak balea-produktuen merkataritza haratago eraman zuten. Etekin handiak lortuz, balea-industria jarri zuten abian.
Hortaz, hildako balea kopuruagatik baino ezarri zuten negozio kulturagatik dira erantzule euskal baleazaleak. Beste batzuek jarriko zituzten baleak desagertzeko arrisku larrian, baina euskaldunek eman zizkieten horretarako tresnak.
Washington (AEB), 1930eko ekainaren 17an. AEBetako Kongresuak Muga-Zergen Legea onartu zuen. Smoot-Hawley Legea ere esaten zaio Reed Smoot senatariak eta Willis Hawley diputatuak bultzatu zutelako.
Legeak 900 produktu ingururako inportazio zerga-mugak %40 eta %60 artean igo... [+]
Vienako Simmering auzoan kirol-zelai bat berritzeko lanetan ari zirela, 150 gorpu dituen hobi komuna topatu zuten 2024ko urrian. Erromatar legionarioak zirela ondorioztatu dute, eta K.o. 100 urte inguruan hil zirela. Edo, hobe esanda, hil zituztela.
Gorpuak edozein... [+]
Orain arte uste izan dugu Erdi Aroan eta inprenta zabaldu baino lehen liburuak kopiatzeaz arduratu zirenak gizonezkoak zirela, zehazki, monasterioetako monjeak.
Baina Bergengo (Norvegia) unibertsitateko ikerlari talde batek ondorioztatu du emakumeak ere kopista... [+]
Florentzia, 1886. Carlo Collodi Le avventure de Pinocchio eleberri ezagunaren egileak zera idatzi zuen pizzari buruz: “Labean txigortutako ogi orea, gainean eskura dagoen edozer gauzaz egindako saltsa duena”. Pizza hark “zikinkeria konplexu tankera” zuela... [+]
Lineal A duela 4.800-4.500 urte erabilitako idazkera minoikoa da. Berriki, Kretako Knossos jauregi ezagunean, bolizko objektu berezi bat aurkitu dute, ziurrenik zeremonia-zetro gisa erabiliko zutena. Objektuak bi idazkun ditu; bata, kirtenean, laburragoa da eta aurkitutako... [+]
Londres, 1944. Dorothy izeneko emakume bati argazkiak atera zizkioten Waterloo zubian soldatze lanak egiten ari zela. Dorothyri buruz izena beste daturik ez daukagu, baina duela hamar urte arte hori ere ez genekien. Argazki sorta 2015ean topatu zuen Christine Wall... [+]
Bilbo, 1954. Hiriko Alfer eta Gaizkileen Auzitegia homosexualen aurka jazartzen hasi zen, erregimen frankistak izen bereko legea (Ley de Vagos y Maleantes, 1933) espresuki horretarako egokitu ondoren. Frankismoak homosexualen aurka egiten zuen lehenago ere, eta 1970ean legea... [+]
Eskultura grekoerromatarrek bere garaian zuten itxurak ez du zerikusirik gaurkoarekin. Erabilitako materiala ez zuten bistan uzten. Orain badakigu kolore biziz margotzen zituztela eta jantziak eta apaingarriak ere eransten zizkietela. Bada, Cecilie Brøns Harvard... [+]
Japonia, XV. mendea. Espioitzan eta hilketa ezkutuetan espezializatutako eliteko talde militarra sortu zen. Edo horixe uste du behintzat Stephen Turnbull historialari britainiarrak. Beste aditu batzuen ustez, askoz lehenago sortu ziren ninjak, duela 2.300-2.500 urte inguru. Eta... [+]
Chão de Lamas-eko zilarrezko objektu sorta 1913an topatu zuten Coimbran (Portugal). Objektu horien artean zeltiar jatorriko zilarrezko bi ilargi zeuden. Bi ilargiak apaingarri hutsak zirela uste izan dute orain arte. Baina, berriki, adituek ilargietan egin zituzten motibo... [+]
Hertfordshire (Ingalaterra), 1543. Henrike VIII.a erregearen eta Ana Bolenaren alaba Elisabet hil omen zen Hatfield jauregian, 10 urte besterik ez zituela, sukarrak jota hainbat aste eman ondoren. Kat Ashley eta Thomas Parry zaintzaileek, izututa, irtenbide bitxia topatu omen... [+]
Luxorren, Erregeen Haranetik gertu, hilobi garrantzitsu baten sarrera eta pasabide nagusia aurkitu zituzten 2022an. Orain, alabastrozko objektu batean Tutmosis II.aren kartutxoa topatu dute (irudian). Horrek esan nahi du hilobi hori XVIII. dinastiako faraoiarena... [+]
AEB, 1900eko azaroaren 6a. William McKinley (1843-1901) bigarrenez aukeratu zuten AEBetako presidente. Berriki, Donald Trump ere bigarrenez presidente aukeratu ondoren, McKinleyrekiko miresmen garbia agertu du.
Horregatik, AEBetako mendirik altuenari ofizialki berriro... [+]
Urruña, 1750eko martxoaren 1a. Herriko hainbat emakumek kaleak hartu zituzten Frantziako Gobernuak ezarritako tabakoaren gaineko zergaren aurka protesta egiteko. Gobernuak matxinada itzaltzeko armada bidaltzea erabaki zuen, zehazki, Arloneko destakamentu bat. Militarrek... [+]
Poloniako Maszycka kobazuloan duela 18.000 urteko arrastoak topatu zituzten XIX. mendearen amaieran. Baina berriki giza hezurrak teknologia berriak erabiliz aztertu eta kanibalismo zantzu garbiak aurkitu dituzte.
Ez da ikerlan bat ondorio horretara iristen den lehen... [+]