Kontrabaxu-jotzaile apartaren ehungarren urteurrena gogorarazteko asmoz, Libros del Kultrum argitaletxeak Mingusen autobiografia ezagunaren gaztelerazko itzulpena berrargitaratu du: Beneath the Underdog: His World as Composed by Mingus (Txakur bat baino gutxiago: konposatu nuen mundua). Berrargitarapenari hiru testu gehitu dizkiote, gaztelerazko aurreko edizioetan jaso gabekoak.

“Suminkorra”, “zorrotza”, “traketsa”, “zakarra”… Mingus musikari basatia zen, eta haren nortasuna antzeko adjektiboen inguruan hezurmamitu zen. Adibidez, Filadelfian eman zuen kontzertuetako batean, bat-batean bukatu zuen emanaldia: pianoaren estalkia itxi eta pianistari ia hatzak hautsi zizkion, eta gero, Jimmy Knepper tronboi jotzaileari ahoan zaplaztekoa eman zion. Ondorioz, Jazzaren Gizon Amorratua goitizena jarri zioten. Izaera biolento hori gorabehera, amultsu era agertzen zen. Bere biografian jasota utzi zuenez, Mingusen baitan hainbat Mingus bizi ziren.

Horiek horrela, bere barrunbeetako hamaika ahotsez eta aldartez osatutako bizitza polifonikoa bizi izan zuen. Halaber, bere musikan bizipen korapilatsuetako osagaiak txertatu zituen, hala nola: gospela eta bluesa, New Orleans hiriko jazza, abangoardiako jazza edota musika klasikoa. Bere eragin nabarmenetako bat Duke Ellington musikaria izan zen; behin esan zuen Ellington eta Eliza zirela bere influentzia nagusiak. Haren soinua eta armoniak hartu zituen, eta, besteak beste, disonantziak, denbora aldaketa bortitzak eta azelerazioak erantsi zizkion.

Mingusen produkzioa latza eta emankorra da. Alabaina, artistaren aburuz, bere diskografiako lanik onena Tijuana Moods (RCA, 1962) da. 50eko hamarkada amaieran, AEBen eta Mexikoren arteko mugako hirira iritsi zen, maitale batek eragindako desengainua tarteko. Hala, Tijuanan “sentitutakoa eta ikusitakoa” bildu zuen disko horretan: gau giroa, tekila, takoak, txile minak, mariatxiak eta apustuak. Kriskitin hotsak eta free jazza uztartzen dituen obra da. Neurrigabekeria, zentzurik onenean.

Etengabeko hitz-jarioa

Mingusek idatzitako biografian, baina, musikak kasik ez du presentziarik. Jazzak liburua moldatzen du, baina edukiari ez dio inolako ekarpenik egiten. Kontrabaxistaren etorria etengabea eta neurrigabea da, eta jazzaren erritmo frenetikoaren energiarekin kateatzen diren elkarrizketen bidez egituratzen da liburua. Bi hamarkada bere bizitza izkiriatzen eman ostean, 1971. urtean plazaratu zuen autobiografia, baina ordurako oso gaixo zegoen, alboko esklerosi amiotrofikoak jota; zortzi urte beranduago hil zen. Ahalegin kolosal horren ondorioz, hirugarren pertsonan idatzitako 1.500 orrialde bete zituen, eta lan mardul hori 384 orrialdera ekarri zuen editore batek. Edizio lan hori dela eta, musikariaz ezer gutxi jakingo du irakurleak, baina ezagutuko du haren ego oinazetsua. Etxolak, jauregiak, psikiatrikoak eta jazz-zuloak bisitatu zituen musikari erdi beltz baten nondik norakoak dira liburuaren muina, non emakumeak eta belztasuna diren gai nagusiak. Horiek horrela, biografia fikzionatu baten itxura hartzen du kontakizunak, eta zaila da jakitea zer den egia eta zer gezurra, zer fantasia eta asmazio sexuala, zer egiazko gertaera eta haurtzaroko anekdota zorigaiztokoa. Mingusen emazte Sue Grahamek aitortu zuen liburuan jasotako kontu asko musikariak asmatu zituela. Halere, gertaerok dibertigarriak eta hunkigarriak dira, eta lirismoz eta gordintasunez kontatuta daude, isuritako hitzontzikeria geldiezina tarteko. Boladan zegoen beat literaturatik gertu.

Kontakizuna kontrabaxuaren haurtzaroan eta nerabezaroan abiatzen da, Los Angeles hiriko Watts aldirian. Aita, militar ohia, abila zen gerrikoarekin. Amaordea, halaber, fundamentalista eta errepresiogilea zen, Bibliako aipamenak uneoro txistukatzen zituen. Mingusek bereak eta bi zuzendu zizkion liburuan. Musika klasikoa ikasten saiatu zen gaztetan, baina klasikoa zurientzako esparrua zenez, jazzera jo behar izan zuen. “Beltza zara. Nahiz eta ona izan, inoiz ez duzu ezer lortuko musika klasikoan. Jo nahi baduzu, instrumentu beltz bat jo beharko duzu. Ezin duzu txeloa jo; beraz, kontrabaxua jotzen ikasi beharko duzu, Charlie!”. Ondotik, proxeneta, urdanga, gamelu eta gaizkilez jositako giroetan nabarmentzen hasi zen. Azkenik, New York hirira iritsi zen, eta bere garairik onenak han bizi izan zituen. Lionel Hampton, Billy Holiday, Fats Navarro eta Charlie Parker jazz musikari garrantzitsuen ondoan ibili zen. Depresioan hondoratuta Belleuve psikiatrikoa bisitatu zuenekoa ere kontatzen du.

Emakumeak dira kontakizunaren ardatz nagusia. 40ko hamarkadan sexu bidaldi zorabiagarria abiatu zuen Mingusek. Bere bizitzan 31 maitasun-afera izan zituela onartu zuen, baita hogei emakume ingururekin oheratu zela saio bakarrean ere. “Edozein zuri kaiku eta zikin baino gizonagoa naiz. 23 emakumerekin egin nuen larrutan gau batean, buruzagiaren emakumea tartean (…) Hiltzea desiatzen nuelako egin nuen eta horrek hilko ninduela espero nuen. Baina Mexikotik itzultzerakoan, asetuta sentitzen nintzen; beraz, utzi nion”. Jakina, hori guztia baieztatuko duenik ez da. Musikariaren poligamiaren aldeko aldarria azpimarragarria da: bost emazte izan zituen, eta horietako bi sexu-langile bihurtu zituen. Denboraldi batez proxeneta izaten amaitu zuen.

Kontaketa zeharkatzen duen bigarren gai nagusia belztasuna da, liburua sasoiko giro sozial eta ekonomikoaren kronikatzat ere har baitaiteke. Mingusek beltza izateagatik lotsa sentitu zuen txikitatik. Areago, bere azala ez zen oso iluna, eta hortaz, bere belztasuna ere ez zen nahikoa beltza gainerako beltzentzat. Ondorioz, beti zebilen istiluetan bera baino beltzagoen irainak tarteko. Mingusen ama jatorri ingeles eta txinatarreko gizon baten eta Hego Amerikako emakume baten alaba zen, eta aita baserriko gizon langile beltz baten eta emakume suediar baten semea. “Charles Mingus naiz. Gizon erdi beltza, erdi horia, ezta horia ere, ez beltza izateari uzteko bezain zuria ere, ezta zuri deitzeko bezain argia ere. Nik beltzat jotzen dut neure burua. Charles Mingus naiz, nire ustez ez dut kolorerik. Charles Mingus naiz, jazz musikari ospetsua, baina ez Ameriketako Estatu Batuetan bizimodua ateratzeko bezain ospetsua, nire etxean”. Autobiografiaren jatorrizko izenburuak, hain zuzen, bere nortasuna erabat baldintzatu zuen izaera mestizo horri erreparatzen zion: Memoirs of a Half Yellow Schitt Covered Nigger (Kaka erdi horiz estalitako beltz baten oroitzapenak). Baina editoreak titulua zuritu zuen.