Europan ia erabat desagertua den erlearen gordailu modukoa dugu egun Euskal Herrian, “altxor bat”, eta horregatik ere nabarmentzen dute elkartetik ezinbestekoa dela berandu baino lehen erreakzionatzea eta neurri zehatzak hartzea. Zer dago, baina, bertako erlearen galera horren atzean, eta zergatik da garrantzitsua desagertzen ez uztea? Nola gertatzen da azpiespezieen arteko nahastea, eta zergatik suertatzen da galtzaile erle beltza partida horretan? Horretaz guztiaz aritu gara Egoitz Galartzarekin, eta erle beltzarekin diharduten baina egoera zailtzen ari zaien Arabako eta Lapurdiko erlezain banaren esperientziak ere jaso ditugu.

Erle beltza, edo zertaz ari garen "bertako" diogunean

Apis mellifera mellifera eta Apis mellifera iberiensis arrazak dira bertako erle beltza gisa izendatzen direnak. “Erleen kasuan, hesi geografikoek bereizi dituzte arrazak: Apis mellifera iberiensis Pirinioetatik hegoaldera dagoen azpiespeziea da, eta Pirinioetatik iparralderako Europa osoan, berriz, Apis mellifera mellifera da arraza”, azaldu du Galartza erlezainak. Bi arraza diferente izanda ere, jatorri bera dute, glaziazio ondoren Iberiar penintsulatik Europa osora zabaldu baitziren. “Euskal Herria justu Pirinioek bereizten dute, eta beraz, iparraldekoa A. mellifera mellifera litzateke, eta hegoaldekoa A. mellifera iberiensis”. Dena dela, azpimarratu du bi horiek oso antzekoak direla, eta hurbilago dagoela Gipuzkoako erle beltza Lapurdikotik Andaluziakotik baino.
Azken batean, mendikateek ezarri dituzte mugak historikoki, erleak ez baitziren horiek gurutzatzera iristen. Baina, zer gertatzen da gaur egun? Erleak autoan mugitzen direla –tira, egokiagoa da "mugitzen ditugula" esatea– maiz, eta posible dela erreginak Internetez erostea eta kutxatxo batean munduko beste puntatik jasotzea. Erleen globalizazioak mugarri bat jarri du bertako arrazen bilakaeran eta biziraupenean.

“Batzuetan, ematen du ikuspegi nazi xamarra dugula bertakoaren purutasuna aldarrikatuta, baina genetikan horrela izaten da: bertako erlearen geneak hemengo baldintzetara eginak daude, ohituta daude hemengo klimara eta klimaren aldaketetara, landaredira, eta badakigu nola portatuko diren urtean zehar”, dio Galartzak. Egokitzapen lokala eta dibertsitate genetikoa azpimarratzen ditu erlezainak erle beltzaren garrantziaz hitz egiterakoan. Oso dibertsoa izanik, bere populazioko geneen artean denetik dago, eta horrek moldatzeko gaitasuna ematen dio. Alegia, aldaketak nagusi diren garaiotan, populazio horretan beti egonen direla erle batzuk egoera berrira egokitzeko gai izan eta biziraunen dutenak.

Aurrekoari lotuta doa dibertsitate genetikoarena. “Badirudi bertako erlea kanpoko arrazekin nahasteak aberastu eginen duela genetikoki, ezta? Bada, ez, justu kontrakoa gertatzen da, kanpokoaren geneek bertako erlearenak ordezkatzen dituztelako, desplazatu, eta jatorri murritzeko geneak sartzen dira jokoan eta dibertsitate galera ekartzen dute”. Lehen hemen ez zeuden geneak dakartzate kanpoko azpiespezieek, baina dibertsitatean irabazi beharrean galdu egiten da. 

Kanpoko arrazen erabilera, edo erleen obsoleszentzia programatua

Galartzak dioenez, gero eta jende gehiago iristen da erlezaintzaren mundura Interneten bidez, tokiko erlezain elkarteetatik izan beharrean. Horietako askok, kanpoko arraza hibridatuetara jotzen du bertako arrazetara beharrean: “Hibrido horiek oso ongi ari dira funtzionatzen: erle onak dira, mantsoak eta otzanak, produktiboak, ez dute erlakumerik botatzen [ikus "erleak ulertzeko hiztegitxoa" koadroan zer den erlakumea botatzea]… arrakasta handia ari da izaten, batez ere Buckfast izena duen komertzial hibridoa”. Italiako Apis mellifera linguistica eta Balkanetako Apis mellifera carnica ere sartu omen da gurean.

Aipatutako komertzial hibrido horiek, ordea, tranpatxo bat dute atzean. “Batez ere erregina saltzen dutenei interesatzen zaizkie hibrido horiek. Zergatik? Zuk ongi funtzionatzen duen hibridoa erosten duzu, baina hori bertako arrazako erleekin nahasten denean ezaugarri on horiek galtzen ditu, kaxkarragoa bihurtzen da. Eta, zer egiten duzu? Bada, berriz erosi”. Alegia, Buckfast horiek beti eskatzen dutela itzulera bat… erlezaintzako obsoleszentzia programatua ote? Nekazaritzan hazi hibrido komertzialekin gertatzen dena dakar gogora kontuak.

Hibridazio prozesua, edo erreginaren arraza arteko kopula-hegaldia

Bertako erle beltzaren galeraren atzean, beraz, kanpoko arrazekin gertatzen ari den hibridazioa dagoela ikasi dugu. Baina, nola gertatzen da hibridazio prozesu hori? Hain erraza al da bertako erlea kanpoko azpiespezieekin nahastea eta bere ezaugarri propioak galtzea? Erleen ugalketa harrigarriaz Galartzak emandako azalpenekin, erraz ulertuko dugu baietz: “Erregina bat kanpoko erlamandoekin [ikus "erleak ulertzeko hiztegitxoa"ren koadroan zer den erlamandoa] nahasten denean gertatzen da hibridazioa. Erregina jaiotzean birjina da, eta erlauntzatik kanpora ateratzen da erlamandoekin estaltzera. Hegaldi horietan guztira 12-20 erlamandorekin estaltzen da, eta bera bizi den arte, betiko eramanen du barruan semen hori. Bizirik mantentzen du, behar duen heinean erabiltzeko”. Txundigarria, ezta? Kalkulatzen da urtean 50.000 arrautza inguru jartzen dituela.

Baina, adi, zer esan nahi du horrek? Bada, erle erregina beltza kopula-hegaldian kanpoko azpiespezieko erlamando batekin –edo birekin, edo hirurekin…– estaltzen denean, nahasketa horretako arrautzak jartzen joanen dela urteetan, eta erlakumea urtero botatzen badu, hori hedatzen doala. Kontuan hartzekoa da, gainera, erle erreginak erlauntzatik urrutira joan daitezkeela, bi edo hiru kilometrotara, eta erlamandoek ere bost kilometro baino gehiago egin ditzaketela. Beraz, aukera handia dago hamar bat kilometroko distantziara dauden bi kolonia harremanetan jartzeko. “Oso erraza da erlauntza desberdinetakoak nahastea, eta horrela behar du gainera, baina arazo bihurtzen da kanpoko erleak datozenean”, gehitu du erlezainak.

Ipar Euskal Herrian, aurretik aipatu bezala –eta Mikela Untsainek ondoko koadroan kontatu digunez–, kanpoko arrazen erabilera guztiz zabaldua dago, ezinezkoa da hibridazioa ekiditea eta erle beltzarekin bakarrik lan egitea. Hego Euskal Herrian, berriz, Bizkaian nahiko hedatua omen dago kanpokoen erabilera, baina Gipuzkoan, Araban eta Nafarroan gutxiago. Hori bai, hiru toki horietan orain arte apenas arazorik izan ez badute ere, azken urteotan gero eta erle hibrido gehiago agertzen hasi dira eta erlezainak kezkatuta daude. “Neronek Lizarraldean ditut erleak, eta hemen ikusten dugu askotan erlezainak kanpotik datozela eguzkilorera edo koltzara. Agian 200 erlauntza dakartzate, eta horiek hemengoekin nahasten dira, ez baitago horren inguruko inolako kontrolik”.

Erregulatzea, biziraupenerako aukera bakarra

Eta, hibridazioaren aurrean, zein aukera ditu bertako arrazarekin lan egiteko apustua egin duen erlezainak? Bi aukera: ezaugarri txarragoak dituzten hibridatutako erleekin lanean jarraitzea, edo hibridatutakoa baztertu eta berriz bertako erregina sartzea. Noski, bigarren aukera horrek gastua eta lana eskatzen die, eta bereziki sentsibilizatuak daudenek soilik egiten dute. Hala ere, erle beltzaren desagerpena ekiditeko irtenbide bakarra ikusten dute elkarrizketatutako erlezainek: “Kanpoko arrazen erabilera arautzea ezinbestekoa da, eta hori erabaki administratibo bat da”, dio Galartzak.

Erabilera hori debekatzea da ERBELetik eskatzen dutena, azpimarratzen baitute bata edo bestea hautatu behar dela, bateraezina delako bi arraza desberdin leku berean erabiltzea. “Diote merkatu librea dugula eta ezin dela zer erosi daitekeen eta zer ez arautu, baina zuk arraza hori erabiltzeagatik nik ezin badut nirea erabili… nola bermatzen da nire eskubidea?”, galdetzen du. Beste abere batzuen kasuan badira araudiak indarrean; Aralarren, esaterako, debekatua dago latxa ez den beste ardi arraza bat sartzea bazkaleku komunetan.

“Esan dugu Frantzian ia guztiz galdua dagoela Apis mellifera mellifera, Alemanian ere ez dago bertako erlerik, Errusia aldean mantentzen da, Irlandan irlatxo batzuk ere bai… baina esfortzu handiak egiten ari dira bertako erlea errekuperatzeko”. Euskal Herriko hegoaldean, zorionez, fase hori baino dezentez lehenago gaude, baina egoera horretara ez iristeko neurriak hartzeko deia da bertako erle beltza mantentzeko lanean ari direnek exijitzen dutena. “Arriskua hor dago, eta ez genuke nahi hemendik hamar urtera kontserba guneak bilatu behar izatea, errekuperazio programa bat martxan jarri behar izatea… askoz hobea da neurriak aurretik hartzea”, amaitu du Galartzak. Bide horretan, bertako erle beltzaren hobekuntza eta kontserbazioa bultzatzeko helburuz, hautespen programa martxan du ERBELek. “Erreginei eta koloniari testak egin eta horien portaera neurtzen eta baloratzen dugu lehenik, eta ondoren, genetikoki daturik onenak ematen dituzten erreginak hartu eta hurrengo belaunaldirako ugaltzen ditugu”. Emaitza onak ematen ari da programa, eta Europa mailan aitzindari da. Bidea bakarrik egitea, baina, ezinezko izanen zaio elkarteari.