Londres, XVII. mendea. Hiriko artxiboetako dokumentu kriminaletan loari buruzko hainbat erreferentzia jaso zituzten; “lehen loaldia” eta “bigarren loaldia” aipatzen zituzten, baita tarteko esna-aldian egiten zutena deskribatu ere.
Roger Ekirch historialari estatubatuarra hortaz jabetu zenean, gaia sakonago ikertzea erabaki zuen, eta 2001ean Sleep We Have Lost: Pre-Industrial Slumber in the British Islands ("Galdu dugun loa: Industria aurreko lozorroa britainar uharteetan”) lana argitaratu zuen The American Historical Review aldizkarian.
Ekirchek Europako beste artxibategi batzuk, gutunak eta orotariko argitalpenak miatu zituen, eta ondorioztatu zuen Aro Modernoko Europan lo bifasikoa deritzona nagusi zela. Industria aurreko europarrek iluntzean lo hartzen zuten. Bizpahiru ordu lotan eman ondoren, gau erdi inguruan esnatzen ziren. Esna-aldi horretan, batzuk ohean geratzen ziren, otoitzean, hausnartzen edo sexu harremanak izaten. Beste batzuk jaiki eta etxeko lanetan aritzen ziren, edo bizilagunekin solasean. Eta, artxibo kriminalek agerian utzi bezala, baziren lapurtzeko aprobetxatzen zutenak ere.
Industrializazioak eta, zehazki, argi artifizialak bultzatu zuten lo ohitura naturalak aldatzea. Edo, hobe esanda, industrializazioak inposatu zuena argi artifizialak ahalbidetu zuen
Litekeena zen ohitura hori Erdi Arotik etortzea eta kristautasunean izatea jatorria. VI. mendean San Benito monjeak gauerdian otoitzerako esnatzera behartu zituen eta beneditarren ohitura hori gizarte osora zabaldu zela pentsa zitekeen. Baina Ekirchek egile klasikoak errepasatu zituen eta lo bifasikoaren erreferentziak topatu zituen Homeroren, Tito Livioren edota Plutarkoren idatzietan. Gainera, gaur egun, isolatuta bizi diren eta argi artifizialik ez duten hainbat komunitatetan oraindik ere bi alditan lo egiten dutela dio.
1990eko hamarkadako esperimentu batek berretsi zuen ideia hori. Marylandek (AEB) NIMHko Thomas Wehr psikiatrak “historiaurreko” lo baldintzak ezarri zizkien zenbait subjekturi eta, aste gutxiren buruan, denek loaldi zatiturako joera hartu zuten.
Industrializazioak eta, zehazki, argi artifizialak bultzatu zuten lo ohitura naturalak aldatzea. Edo, hobe esanda, industrializazioak inposatu zuena argi artifizialak ahalbidetu zuen. Industriak eskatzen zuen langileen ordutegiak zorroztea eta sinkronizatzea; denbora monetizatu egin zen. Eta lanean produzitzeaz gain, langileek kalean kontsumitu behar zuten, sistema berriaren makineriak ondo funtziona zezan. XVIII. mendearen erdialdean lehen kale-argiak jarri zituzten Europako hiri nagusietan, loaldi bakarreko ohitura txarrari bidea argituz.
Izan ere, geroz eta gehiago dira lo bifasikoa osasungarriagoa dela dioten profesionalak, baina jakitun dira gizarte postindustrial honetan loaldi naturalera itzultzea ezinezkoa dela.
Sulawesi (Indonesia) uhartearen hegoaldean, Leang Karampuang kobazuloan hiru irudi antropomorfoz eta basurde batez osatutako margolana aurkitu dute Griffith eta Southern Cross unibertsitateetako eta Indonesiako Agentzia Nazionaleko arkeologoek. Nature aldizkarian argitaratutako... [+]
Lompoc (Kalifornia, AEB), 1979ko uztailaren 20a. Leonard Peltier ekintzaile indigenak eta beste bi presok espetxe federaletik ihes egin zuten. Iheskideetako bat kartzelaren kanpoaldean bertan tirokatuta hil zuten; bestea ordu eta erdi geroago atzeman zuten handik milia batera... [+]
Paris, 1845. Frédéric Bastiat (1801-1850) ekonomialari eta politikari lapurtarrak Pétition des fabricants de chandelles (Kandelagileen eskaera) satira idatzi zuen. Protekzionismoaren aurkari sutsua, kandelagileek "bere argia salneurri baxuegitan... [+]
Aurtengo neguan INRAPeko (Ikerketa Arkeologiko Prebentiboen Institutu Nazionala) arkeologoek nekropoli berezia aurkitu dute Auxerreko (Frantziako Estatua) erdigune historikoan: haur jaioberrientzako edo hilda jaiotako haurrentzako erromatar garaiko hilerria. K.o. I. eta... [+]
Viena, 1824ko maiatzaren 7a. Ludwig Van Beethovenen (1770-1827) 9. Sinfonia estreinatu zen. Konpositore alemaniarrak bukatu zuen azken sinfonia izan zen, baina, asmoari erreparatuta, lehena izan zela ere esan liteke. Beethovenek 1799 eta 1800 urteetan idatzi zuen 1. sinfonia;... [+]
Ospitalepea, 1944ko ekainaren 27a. Soldadu alemaniarrek sarekada egin zuten Zuberoako 80 biztanle inguruko herri txikian. Zortzi lagun hil zituzten zigor-ekintzan eta hemeretzi atxilotu, guztiak zibilak; horietatik bederatzi deportatuko zituzten eta kontzentrazio esparruetatik... [+]
1415eko udazkenean Agrincourteko gudua lehertu zen Ingalaterra eta Frantziaren artean, Ehun Urteko Gerraren gudu erabakiorrenetakoa. Horretarako, Henrike V.a Ingalaterrako errege eta Irlandako jaunak uda horretan bere ejertzitoa Frantziara bidaltzea erabaki zuenean, soldaduak... [+]
Normandia. 1944ko ekainaren 6a. Overlord operazioa abiatu zuten: Britainia Handiko, AEBetako eta Kanadako milaka soldadu Normandiako hondartzetan lehorreratu ziren, Bigarren Mundu Gerraren eta, beraz, historiaren norabidea goitik behera aldatzeko. Edo horixe da behintzat duela... [+]
rrak fundatu zuen duela 6.500 urte inguru. Eta berriki, Max Haibt Alemaniako Arkeologia Institutuko arkeologoak hiriaren "biki digitala" sortu du, bideojokoetan erabiltzen den teknologia baliatuz.
Aztarnategiak hartzen dituen 40 kilometro koadroen hiru... [+]
Mallorca, 1968. Joana Maria Escartin historialaria jaio zen. 1989an esklerosi anizkoitza diagnostikatu zioten eta joan den maiatzaren 30ean hil zen jaioterrian, 56 urte zituela, hain zuzen, esklerosi anizkoitzaren nazioarteko egunean.
Ikasketak UIBn (Universitat de les Illes... [+]
Duela bi urte, Edgard Camarós arkeologo katalanak bi giza garezur eta "Minbizia?" zioen txartel bat topatu zituen kartoizko kaxa baten barruan, Cambridgeko Unibertsitatean. Garezurrak Gizatik zetozten, Egiptotik eta berriki Frontiers in Medicine aldizkarian... [+]
Elba ibaiaren arroa, 1417. Lehorteak eraginda ibaiaren mailak nabarmen egin zuen behera, eta norbaitek ur maila markatu zuen harri batean, idazkun bat zizelkatuta: “Harri hau berriro ikusten baduzu, negar egingo duzu. Ura maila honetan zegoen 1417... [+]
Marfa (AEB), 1954. Texasko basamortuko herri horretako Blackwell lehen hezkuntzako eskolan haurrak zeremonia berezi batean parte hartzera behartu zituzten. Irakasleek paper zatiak banatu zizkieten eta bertan zera idazteko eskatu: “Ez dut espainieraz hitz egingo, ez... [+]
Duela aste batzuk Sony etxeak Rise of the Rōnin bideojokoa kaleratu du, eta adituek jokoaren kokapen historikoa nabarmendu dute orduz geroztik. Jokoa XIX. mende erdialdeko Japonian kokatuta dago, Yokohama, Edo eta Kyoto inguruetan.
Edo aroaren azken urteak izan ziren... [+]
Egipto, K.a. 1303. Seti I.a faraoiak Gaza eta Siria inguruan egindako kanpaina militarren berri jaso zuten idazkun batean. Inskripzio horretan lehenengoz aipatu zen Robihwa herria. Egiptoarrek hala esaten zioten, asiriarrek Rafihu, greziarrek eta erromatarrek Raphia eta... [+]