Erausoren bidaien erregistroen collageak batu zituen tapiz erraldoi batean, eta herri kolonizatuen irudiak beste batean. XVII. eta XXI. mendeko estetikak nahasten dituzten jantzi eta artefaktuak ere sortu zituen, sexualitateari lotutakoak, hala nola, hankartea nabarmentzekoak edota bularrak ezkutatzekoak.

Euskal Herriko hiru ikerlari gonbidatu zituen mahai-inguru batera, erakusketaren testuinguruan sakontzeko: Amaia Alvarez Uria literatura irakaslea, Sergio Escribano-Ruiz arkeologoa eta Haizea Barcenilla arte historialaria. Solasaldia errepikatu  dugu LARRUNen, orain euskaraz. Hirurak bat datoz: Erauso pertsonaia deserosoa da euskal gizartearentzat zein instituzioentzat eta, hain zuzen horregatik, erabat beharrezkoa.

Nola heldu zen Erauso zuen bizitzetara?
A. Alvarez: Erausok bisita diferenteak egin dizkit nire bizitzan zehar. Katalina Eleizegi idazleari buruzko tesia egiten ari nintzela erabaki nuen hobeto ezagutu nahi nuela, Erausori buruzko antzezlana idatzi baitzuen Eleizegik. Orduan hasi nintzen autobiografiaz harago sakontzen: Eva Mendietaren doktoretza tesia eta Sherry Velascoren saiakera irakurri nituen, besteak beste. Velascok ikertu du nola irudikatu duten Erauso adierazpen artistiko diferenteetan. Garaiaren arabera aldatzen da baloratzen eta mespretxatzen dena. Horrek erakusten digu Erauso ispilu bat da: zeinek begiratzen duen arabera, desberdina egingo da irakurketa. Hasieran generoaren transgresioa iruditu zitzaidan deigarriena, baina tesiaren gaia genero eta nazio identitateen gurutzaketa izan da.

S. Escribano-Ruiz: Ezer gutxi nekien Erausori buruz Merecedes Azpilicueta nirekin harremanetan jarri zen arte. Galdetu zidan zer ekarpen egin zezakeen arkeologiak Erausoren birpensatzean. Arkeologian ez ditugu pertsona edota data zehatzak aztertzen, baizik eta mendeak, prozesuak eta gizarteak. Hortaz, kolonialismoaz hitz egin genuen orokorrean, eta Erauso hausnarketarako bidea izan da; erausotar bat bihurtu naiz azkenean. Pertsonaia oso erakargarria egin zait, historian eta arkeologian esentzialismorako joera daukagulako, eta erakusten digulako zenbat errealitate kontrajarri dauden.

H. Barcenilla: Gipuzkoarra naizenez, txikitatik Erausoren erretratua eta historia presente egon dira nire iruditerian. Umetan San Telmo museora joaten nintzen gurasoekin zein eskolarekin. Mercedes gurekin harremanetan jarri zenean itzuli nintzen berriro Erausorengana; pertsonaia ez zen berria niretzat baina bai hurbilketa kritikoa, nire interes profesionalekin zein pertsonalekin bat egiten duena. Batetik, izugarri interesgarria da genero performatibitatearen ikuspegitik. Oso deigarria da Aita Santuak baimena eman ziola gizon gisa bizitzeko, nahiz eta garaiko askorentzat munstro bat izango zen. Bestetik, Euskal Herriko arte garaikidean oso gutxi heldu zaio kolonialismoari, faltan sumatzen dut diskurtso autokritikoa. Elkano bezalako figurekin joera da kondaira epiko erabat positiboak egitea; hori Erausorekin zaila da, ertz asko dituelako.

S. Escribano-Ruiz: Espainian ez da kolonialismoaz hitz egin nahi, eta hitz egiten denean, tonua guztiz paternalista da: egindakoa bertokoen onurarako izan zela. Euskal Herrian badugu gure epopeia, baina esango nuke gizartearen jarrera nagusia indiferentzia dela, ez dakigulako non kokatu, sekulako kontraesana agertzen delako identitate nazionalaren ikuspegitik. Kolonialismoa espainolei leporatzen diegu, gure erantzukizun historikoa ukatzen dugu. Esperanza Aguirreren argazki bat jarri ohi dut nire aurkezpenetan, hurrengo galderak botatzeko: Zergatik deitzen da Aguirre? Zer egin du euskal aristokraziak historian zehar? Zergatik dago Buenos Aireseko Recoleta hilerria militar euskaldunen hilobiz betea? Badirudi gure eginkizuna izan zela Argentinako edota Ternuako herritarrei euskara zein erlijioa eramatea; aitzitik, leku horietan egin dudan lanak kritika antikolonialerako bidea ematen du. Egia da Cristobal Colonek galdetu zuela ea indiarrak gizakiak ala animaliak ziren, eta euskaldunen kroniketan, aldiz, agertzen direla “adiskide” edo “anaia” bezalako hitzak. Harremana goxoagoa izan bazen ere, gure interesei begira egin genuen, baliabideak ustiatzera joan ginen eta.

Nola baloratzen duzue Erausok Euskal Herrian duen aitortza? Monumentu gehiago eskatu behar ditugu ala Miramar Jauregikoa eraitsi?
A. Alvarez: Euskal nazionalismoaren iruditeria sortze aldera, santuak bilatu dira, ideala betetzen duten pertsonaiak. Hala, figura batzuk aldarrikatzen dira eta beste batzuk baztertu. Elkano izan da euskal historiako dream team-erako azken fitxaketa. Alabaina, Erausoren irudia ez da borobila, ez ditu mito bihurtzeko ezaugarriak betetzen. Batzuek ez dute aldarrikatuko Espainiako Inperioaren kolonizatzaile sarraskigilea zelako. Beste batzuek, ez zuelako zegokion rol femeninoa bete, eta emakumeekin ibili zelako. Esaterako, Carmen Erraztik, Euskal Emakume Abertzaleen Batzaren lehenengo presidenteak, emakume euskaldunaren ereduaren kontrako erreferente moduan deitoratu zuen, femeninoa ez izateagatik. Deigarria da Mexiko edota Txileko historian gehiago nabarmendu dutela erreferente historiko gisa gurean baino. Elkanoren urteurrenak aukera ederra eman digu hau guztia mahaigaineratzeko: zer historia, diskurtso eta iruditeria ari garen eraikitzen XXI. mendeko Euskal Herrian. Ildo horretatik, eskertzekoa da Axier Lopezen Gure heroiak kazetaritza liburua eta Itxaro Borda Elkano Fundazioarekin lanean dabilela jakitea.

S. Escribano-Ruiz: Elkanoren urteurrena ospatzen badugu, jai-eguna eta guzti, Erausorena ere ospatu beharko genuke. Monumentuak bota ala utzi? Nik utziko nituzke, eta hausnarketarako baliatu.

H. Barcenilla: Omenaldien joera da pertsonaien kontakizun oso laua egitea, baina prozesu historiko konplexu batean txertatuta dagoen pertsona konplexua da Katalina/Antonio. Egun onartezinak iruditzen zaizkigun alderdiak ditu eta baita egun aldarrikatzeko modukoak direnak ere. Ondare materiala erabiltzearen aldekoa naiz ni ere, hain zuzen historia birkontatzeko. Ulertzen dut zenbait monumentu oso iraingarriak izan daitezkeela eta kendu behar direla; kasuan kasu aztertu beharko dugu. Erromatarren damnatio memoriae [oroimenaren kondena] dut gogoan: pertsonaia historiko bat gaitzesteko modu bat zen haren estatua suntsitzea, baina beste aukerak ere erabili zituzten, hala nola aurpegia desitxuratu edota estatua kendu, baina oinarria bere izenarekin mantenduz, erabakia argi ikus zedin. Halako interbentzioak balia ditzakegu narratibak gaineratzeko.

Genero- eta sexu- disidenteak zeharo ezabatuta daude historia hegemonikotik. Zergatik lortu du Erausok halako ikusgarritasuna nazioarte mailan?

S. Escribano-Ruiz: Oniritzia lortu zuen bere garaian, gizon patriarkalaren jarrera modu eredugarrian bete zuelako.

A. Alvarez: Erausok bazekien diskurtsoa eraikitzen, bere burua saltzen. Bazekien zer kontatu aurrekoa bere alde jartzeko, eta hala egin zuen bere autobiografia diktatu zuenean. Ohorearen eredu izan zen Espainiar Inperioan: bai ohore femeninoarena (birjina mantendu zelako, kakotxen artean!) zein ohore maskulinoarena, borrokalari oso biolentoa eta beste herrien zapaltzailea izan zelako.

H. Barcenilla: Ikusgarritasuna beharrezkoa da historiara pasatzeko, baina baita gizartearen onarpena ere. Baliabideak izan behar dituzu boterea lortzeko edo adierazteko. LGTBQI+ komunitateak ikusgarritasun gutxi izan du, ukatu zaiolako, baina baita norberak saihestu duelako, sistema patriarkalean bere burua babesteko. Alabaina, Erauso ausartu zen bere erregistroa uztera. Horrek erakusten du bere irudiarekiko kontrola sentitzen zuela eta onarpen ofizial nahikoa zuela, ikusgarritasun horrek bueltako zigorrik ez eragiteko. Garai hartan, margolan bat egitea ez zen selfie bat ateratzea bezalakoa. Enkargua ordaindu zezakeen, baina erretratua laster suntsitu zitekeen. Pertsonaia historiko gisa edo bitxikeria historiko gisa gorde zuten? Zergatik egin zuten kopia bat? Interesgarria izango litzateke koadro horiek egindako bideak ezagutzea.

Nola berreskuratu dezakegu boteregunetik urrun mantendu ziren sexu- eta genero- disidenteen historia?

S. Escribano-Ruiz: Garai historiko batean informazio asko falta denean, oso nabaria da gure ereduak proiektatzen ditugula, eta gure ereduak patriarkalak dira. Horren adibide argia historiaurreari buruzko kontakizuna da: generoen arkeologia izeneko korronteak zalantzan jarri du museoen iruditeria, esaterako, ehizan soilik gizonak irudikatzeko joera. Halaber, Sandra Monton eta Enrique Moral bezalako ikerlariek arkeologia kuirra edo transfeminista lantzen dihardute. Patriarkatuak gure jardunean duen eraginaz jabetu gara eta saiatzen ari gara hori deseraikitzen, iraganari begira zein orainaldiari; alegia, akademiaren baitako dinamikei.

H. Barcenilla: Ekialde Hurbileko artearen historiako irakasle izan naiz urte askotan. Paul Rehaken ikerketak erabili izan ditut genero ikuspegia eta kuirra txertatzeko. Mesopotamiako gizartean bi generoren ordez lau genero zeudela bereizi zuen. Asko kostatu zaigu hori identifikatzea, artelanak binarismotik begiratzen ditugulako. Esaterako, figura bat bizarrarekin eta bularra estali gabe agertzen bada, gizon definitzen dugu, eta bizarrik ez badu eta bularra estalia, emakume. Hala, ez ginen gai ezaugarri horiek nahasten zituzten figurak ulertzeko.

Zalantzan jarri da Erausoren autobiografiaren egiletza eta sinesgarritasuna. Axola zaizue zer den egiazkoa eta zer asmatua?

S. Escribano-Ruiz: Arkeologian gauza txikietan jartzen dugu arreta. Iragana eraikitzen dugu, hitzetatik askotan, eta irizpide zehatz batzuetatik abiatzen gara zer den egia eta zer ez ebazteko. Erausoren kasuan, idazkiaren eta koadroaren azterketa kritikoa egin behar da: Zer testuingurutan sortu zen? Zergatik heldu zaigu? Nork sortu zuen eta zergatik? Zer asmo zuen atzean? Ikerlari bakoitzak garrantzia edo zilegitasuna emango die, nahitaez, bere ideologia edo interesak asetzen dituzten datuei, baina oinarri sendoa izan behar dugu.

H. Barcenilla: Erretratoa eta autobiografia artelanak dira, eta artearen helburua ez da egia argitzea baizik eta errelato bat kontatzea, helburu estetiko eta sinbolikoak medio. Errelato hori beti da partziala, eta hainbat pertsonen ikuspegiek zeharkatzen dute: artelana eskatu duenarena, sortu duenarena, gorde duenarena… Ez dut esan nahi interesgarria ez denik Erauso historiatik aztertzea, baina niri asko gustatu zait Amaiak ekarri duen irudia: Katalina/Antonio ispilu bat dela, gure burua islatzeko, historia nola irakurtzen ari garen eta nola irakurri dugun hausnartzeko. Bere egia baino gehiago interesatzen zait zergatik den guretzat garrantzitsua gaur egun.

A. Alvarez: Euskal kultura iraunarazi, sustatu, elikatu eta zabaldu nahi dugunontzat, historia eraikitzen dugunean oso zaila izaten da hurrengo joerari eustea: gustatzen ez zaiguna ezkutatzea edo makillatzea, hau da, alfonbra azpian gordetzea. Feminismo intersekzionalak erakutsi digu jakin behar dugula biktimaren roletik irteten eta, agentzia hartzeaz gain, gure pribilegioez jabetzen. Zapalduak izan gara, baina baita zapaltzaileak ere. Ikuspegi horretatik berridatzi beharko genuke gure historia.

Amaitzeko, zer iruditu zaizue Azkuna zentroko erakusketa?

H. Barcenilla: Alde ona da erakusketak ikusgarritasuna eman diela ezkutuan eta ilunpean bizi izan diren pertsonei. Alabaina, iruditzen zait pertsonaiari zuku gehiago atera ahal zitzaiola. Bereziki, Cabello/Carcellerrek ez dute euskal kolonialismoaren aldea landu.

A. Alvarez: Bat nator. Dokumentazio lan handia egin dute eta XXI. mendeko artefaktu artistikoekin uztartu dute. Gustatu zait, baina espektatiba handiagoak nituen Erausoren lanketari dagokionez. Dekolonialitatea oso modu globalean aipatzen dute, ez dute testuinguruan kokatu. Bustoa ikusteko bisita turistikoa egin zuten Donostian, baina ez dirudi bertoko jendearengana hurbildu zirenik.

S. Escribano-Ruiz: Iritzi kontrajarriak sortu dizkit, pertsonaiak bezala. Oso historikoa iruditu zitzaidan; zerbait artistikoagoa espero nuen eszenografiaren aldetik, agian performancearen bidez… Arrisku gutxi hartu dute. Hori bai, Erausorekin aurrez aurre egoteak hunkitu ninduen. Oraindik buruan dut bere begirada.

H. Barcenilla: Horixe izan da gehien gustatu zaidana: bi koadroak aurrez aurre ikustea. Badirudi bere buruari begira dagoela. Zer ari zaio kontatzen? Dena den, agian gaian oso sartuta nagoelako iruditu zait erakusketa eskasa; nire ingurukoei, ordea, zirrara handia eragin die. Gustatuko litzaidake jakitea ea publiko orokorrarentzat ekarpen berria izan den.