400 urteko lurrun makina eta aire girotu nafarrak
Jeronimo Aiantz Gendulaingo margolari, kosmografo eta militarrak XVI. mendean meatzeetako ur filtrazioak konpontzeko lurrun makina asmatu zuen.
Gendulain (Nafarroa), 1553. Jeronimo Aiantz Beaumont jaio zen. Amaren aldetik Leringo kondearen familiakoa izaki, 14 urte zituela Felipe II.aren gortera eraman zuten paje modura, eta, gerora gizenduko zuen curriculum amaiezinaren oinarri, formakuntza anitza jasotzen hasi zen bertan. Margolaria, asmatzailea, errejidorea, komendadorea, kosmografoa, militarra, abeslaria eta konpositorea izan zen Aiantz.
1587an, Espainiako erregeak meatzetako administratzaile nagusi izendatu zuen, eta erresumako 550 meatzeetako arazo larrienetakoa konpontzeari ekin zion: ur filtrazioak. Lurrun makinak erabiliko zituen ura tunel eta galerietatik kanpora ponpatzeko.
1598an Felipe II.a hil zenean, Aiantzek kargua galdu zuen konponbidea praktikara eramateke. Hala ere, 1606an errege berriak “asmakuntza pribilegioa” eman zion bere lurrun makinagatik, hau da, diseinatutako makina patentatu zuen. Ezin da esan Aiantzek lurrun makina asmatu zuenik, Antzinarotik ezaguna baitzen lurruna energia iturri bezala erabil zitekeela, baina bai lurrun makina “industriala” patentatzen lehena izan zela. Baita erabilera praktikoa ematen ere. Isilpean, Felipe II.aren garaian abandonatutako Sevillako Guadalcanal zilar meatzeetan jarri zuen martxan lurrun makina. Gainera, sobera zegoen ura kanporatzeko hoditeria –eta termodinamikaren printzipioak– baliatu zituen meatzeetan faltan zegoen aire freskoa sartzeko. Airea elurrez hoztu eta atzera galerietan sartzea lortu zuen. Bestela esanda, aire girotu sistema bat ere asmatu zuen.
1613an hil zen Jeronimo Aiantz. Mende eta erditik gora joan zen Thomas Savery eta James Wattsek lurrun makina, Industria Iraultzaren oinarri eta pizgarri nagusietakoa, patentatu arte. Eta haientzat izango zen Aiantzek sekula jaso ez zuen aitortza eta loria.
Mundu osoko 70.000 gizonek baino gehiagok hartzen dute parte emakumeak nola drogatu eta bortxatu hitz egiteko txat-talde batean. Alemaniako ARD irrati publikoko bi kazetarik egin dute ikerketa urtebetez eta erakutsi dute kasu batzuetan biktimak bikotekideak, arrebak eta amak... [+]
Pertsona nagusiekin edo aniztasun fisiko eta neuronalak dituzten pertsonekin lanean zaudenean, dugun gizartean gaitasunaren ideiak espezie bezala asko mugatzen gaituela ohartzen zara. Hau da, dugun sistemak gauzak modu espezifiko batean egiteagatik jartzen zaitu balioan, eta... [+]
Elon Musken presentzia hedabideetan gora doa, suziri baten moduan, Etxe Zuriko lorategian lurreratu ostean. Lortzen ari den botereaz eta influentziaz asaldatuta omen daude beste botere batzuk eta, bere eragina gutxitzeko asmoz, X sarearen kontra kargatu dute. Azken asteetan The... [+]
Sare sozialik opakoena da TikTok: ez du bere isurketei buruzko daturik argitaratzen. Gainontzeko sare sozialek baino gehiago kutsatzen du. 2030erako "karbono neutral" bilakatzeko konpromisoa hartu duela esana du.
“eXodoa” gertatzen ari da egunotan sare sozialetan. Erabiltzaile ugarik X plataforma uztea erabaki –Elon Musk enpresariaren eskutik izandako eboluzio “toxikoaz” kokoteraino– eta Mastodon edota Bluesky-ra egin dute jauzi. Proiektu horiei begira... [+]
Interneten Willow hitza bilatzerakoan oraindik txikitan ikusi nuen pelikula baten izenburua agertzen da. Fantasiaz beteriko pelikula hartan, Willow izeneko gizon txiki batek, protagonistak, mundua eraldatu zuen, erresuma zapaltzaile batetik herritarrak askatuta. Google-k Willow... [+]
Mastodon.eusen euskara da hizkuntza nagusia, baina Fedibertsoa ehunka hizkuntza hitz egiten dituen komunitate global eta bizia da. Horregatik, itzulpenak egiteko Libretranslate tresna librea erabiltzen hasi dira. Horri esker, nazioarteko eragile eta norbanakoek argitaratukoak... [+]
“Ikertzaileen esperientziak komunikabideekin eta sare sozialekin duten harremanean” izeneko txostena argitaratu du FECYTeko Science Media Centre Españak (SMC), EHUko Gureiker ikerketa-taldearekin lankidetzan egindako inkesta batean oinarrituta. Emaitzen... [+]
Ribabellosan 300 megawatioko gaitasuna duen eskala handiko datu zentroa eraikitzen ari da Merlin Propertiers enpresa madrildarra. Milaka milioi euro ari da gastatzen Iberiar Penintsula osoan, ustez puntako teknologia “jasangarria” duten baina elektro-intentsiboak... [+]
Hizkuntza matematikoa ondo ulertu eta interpretatzeak badu garrantzia ikasketa prozesuan; horixe esan ohi diegu guk geure ikasleei, bederen. Matematiken lengoaia unibertsala da, eta oro har, interpretaziorako errore marjina txikia izan ohi da. Nekez marraztuko genuke hiruki bat... [+]
Beharbada gizakion ahultasunetariko bat gehiengoari entzuteko eta kasu egiteko dugun joera da. Ziur gure espeziearen garapenaren ezaugarri garrantzitsua izan dela, eta beharrezkoa biziraupenerako. Baina digitalizazioarekin, dugun ezaugarri horrek zaurgarriagoak bilakatu... [+]
Bilbon bazterkeria arriskuan dauden kolektiboekin lanean aritu nintzen bost urtez, arrakala digitalaren inguruan, batez ere emakumeekin. Bidean, bortizkeria matxistekin eta beste arazo askorekin aurkitu nintzen. Oso modu organikoan, indarkeria matxista pairatzen zuten... [+]
Altxa Burua taldeak eskatu du bigarren hezkuntzako EAEko ikastetxeetan kendu ditzatela mugikorrak, debeku bat ezarrita arauz. Aste honetan eskaera eraman dute Eusko Legebiltzarrera, Hezkuntza Sailak ikastetxeak telefono mugikorrik gabeko esparru gisa izendatu ditzan.
Threes! edo 2048 klasikoen bertsioa prestatu dute Julen Irazokik eta Ibai Aizpuruak, Mikel Dale musikagilearekin batera. Android-en doan deskarga dezakegu euskarazko bideojokoa.
Londres, 1928. Victoria and Albert Museum-era koadro berezi bat iritsi zen dohaintzan: margolanean gizon beltz bat ageri da, ileordea eta lebita jantzita, liburuz eta tresna zientifikoz inguratua. Museoan horrela katalogatu zuten: “Erretratu satiriko bitxia, beltzen... [+]