Zergatik orain?

Orain arte ezinezkoa izan delako, batez ere testigantza emaileek memorian duten horretatik egin behar zelako Txominen [Iturbe] biografia, eta testigantza emaile horiek oraindik ere erreparo handiegia ziotelako hainbat gauza kontatzeari, izan dezakeen ondorio judizialengatik, batik bat.

Bere belaunaldiaren adibide gisara azaldu duzu Txomin Iturbe. Zein da belaunaldi hori?

Espainiar Gerra Zibila deitu hori bukatzen ari denean jaio zena, eta gizarte zanpatu eta etsipenean eroritako hartatik burua jaso eta diktaduraren harropuzkeriari aurre egiten ausartu zen lehen belaunaldia. Belaunaldi horrek demostratzen du diktadura itxuraz ahalguztidun horren aurka egin daitekeela borrokan, aurre egin dakiokeela.

60ko hamarkadaz ari zara...

Joxe Manuel Pagoaga Peixotok esaten du 60ko hamarkada ereintza aroa izan zela. Euskal kutsua izan zezakeen edozer gauza ingurune publikotik eta pribatutik desagerrarazia eta zanpatua zegoen gizarte horretan erein zuten. Hor sortu zen euskal kantagintza berria, hor ezarri ziren euskara batuaren oinarriak, kooperatibismoa sortu zen, nekazaritzaren mekanizazioa, euskal jaiak ere ospatzen hasi ziren... Euskal gizartearen irakite bat zegoen, beste modu bateko Euskal Herria imajinatzen hasi zen belaunaldi bat.

Nondik iritsi zen Iturbe mugimendu horretara?

Euskaltzaletasunetik batez ere, bere euskalduntasunetik. Euskararena izan zen haien lehen talka. Baserritar hauek, kalera iristean, erdararen munduarekin izan zuten lehen talka. Kalean gazteleraz mintzatzen zitzaizkien, borono esaten zieten, kaxero. Garai horretan ere kantatzen zuen Lourdes Iriondok “gazte gara gazte eta ez gaude konforme”. Konforme ez zegoen gazteria hori izan zen nolabait [ETA] erakundean sartu zena, ikusten zutelako erakunde horrek aurre egiten ziola frankismoari.

Bide horrek erbestera eraman zuen Iturbe 1968an. Baina ez da eten bat bere militantzian.

Edozein errefuxiaturen bizitzan izan zitekeen eten bat. Baina badaude hainbat militante, uste zutenak Iparraldean ere jarraitu behar zuela beren militantzia politiko armatuak, eta baita sozialak ere. Horregatik joan ziren Iparraldeko kostatik barnealdera, Garruzera, barruko gizarte horretan integratu, lan egin eta bizitzera. Negutegiak jarri zituzten, eta han elkartu ziren Eustakio Mendizabal Txikia, Argala, Txomin bera... Nekazaritzaren bitartez integratu nahi zuten, nekazaritzaren mundua mundu euskalduna zelako Ipar Euskal Herrian, nahiz eta ez izan abertzalea, kontzienteki behintzat.

Hainbatetan saiatu ziren talde parapolizialak hura akabatzen. Nola bizi zuen hori?

1975ean autoa leherrarazi zioten etxe atarian, eta zaurituta atera ziren bera eta semea. Peixotok kontatzen du bera atentatua izan eta ordu erdira iritsi zela etxera, eta auto berria erostera eramateko eskatu ziola Txominek. Autoa erosi zuten eta orduan esan zion: “Orain goazen gozotegi batera”. Pastelak erosi zituen etxera eramateko. “Gauzak garratz daudenean goxo pixka batek on egiten du”, halako zerbait esan omen zuen. Hori zen Txomin.

Aljerian deportatua hil zen. Nola iritsi zen hara?

Txomin 1986an atxilotu zuten Iparraldean, espetxean egon zen, eta handik Gabonera eraman zuten, eta Gabonetik Aljeriara. Ordurako bazegoen Espainiako Gobernuaren eta ETAren arteko elkarrizketen zurrumurrua. Hara iritsi eta gutxira hasi ziren gauzatzen ofizialki harreman horiek. Txomin bitan bildu zen gobernu espainiarraren ordezkariekin. Baina laster suertatu zen bere heriotza eragin zuen istripua.

Auto istripu gisara kontatu zuten garaian. Baina ez zen hala izan, ezta?

Ez. Txomin iritsi zenerako, Aljerian bazeuden beste hainbat euskal errefuxiatu, baina klandestinoki, aljeriar gobernuaren eta erakundearen arteko harremanen bitartez hara joanak. Baina ofizialki, Txomin zen bakarra. Aljeriarrek komentu bat eman zieten euskal errefuxiatuei, han bizi zitezen. Komentu hori egokitzeko lanetan ari zirela, kaperako leihoak pintatzen ari zela, aldamiotik erori zen Txomin, eta han hil zen. Orduan, aljeriar zerbitzu sekretuek eta ETAk adostu zuten auto istripu modura azalduko zutela heriotza. Horrela, nolabait estali nahi zuten han errefuxiatu gehiago zeudela. ETAri ere interesatzen zitzaion, noski.

Heriotzak are gehiago indartu zuen Txomin Iturberen figura. Politikari bat baino gehiago zela esan izan duzu.

Politikariei halako zentzu murriztailea ematen diegu, politikara dedikatzen diren horiek dira. Txomin harago zihoan, iristen zen esparru politikotik esparru humanora, sentimenduen esparrura. Militanteen, ezagunen eta hainbat euskal politikariren artean ere bazuen estima, erreferentzialtasuna, lider izaera; bere izateko moduagatik irabazia, harremanetan zuen jarreragatik. Bazekien puntu komunak bilatzen, eta ez ezberdintasunak.

Zein da historia kontatzearen eta pertsonalismoetan erortzearen arteko oreka?

Badugu pertsonalismoen aurkako jarrera bat, eta ondo iruditzen zait, itsusia ere badelako pertsona batzuen adorazioan erortzea. Baina edozein kolektibo pertsonek osatzen dute, eta pertsona bakoitzak badu bere izaera, baditu bere nekeak, bere pozak, eta bakoitzaren zera horiekin guztiekin osatzen da azkenean kolektiboa. Bakoitzaren ezpal horiek biltzeak ez dio ezer kentzen kolektibotasunari.