Kazakhstan, Kirgizistan eta Txina arteko mugan kokatua, mendilerro hartako baldintza geologiko eta biologikoak deskribatu dituzte autoreek, gizaki, animalia eta landareen arteko harremana ardatz, sagarra mundu osora nola zabaldu zen azaltzeko, hasi Malus sieversii basa-espeziearekin, eta bukatu Malus domestica etxekotuaren sustrai eta fruituekin. Bidean ageri dira hartzak, zaldiak, kakalardoak, erleak, Alexandro Handia, Gengis Khan...

Barrie E. Juniper Oxfordeko Unibertsitateko biologia irakaslea da, eta David J. Mabberley Washingtongo Unibertsitateko Lorategi Botanikoen zuzendari ohi eta Sydney-ko Macquarie Unibertsitateko irakaslea. Haien liburuaren azken ataleko pasarte batzuk euskaratu ditugu:

“Lur-jabe persiar aberats batek 'Paradisu lorategi' bat eraiki eta landatu zuen Ziro Handiaren garaian, duela 2.500 urte inguru. Han zeuzkan sagarrak eta gaur egun gure baratzeetan jaso edota supermerkatuetako apaletan dauden ale batzuk ez dira desberdinak ezaugarri nagusiei dagokienean, izan tamaina, itxura, zapore edo nortasun genetikoaren osaketan.

Duela 100 milioi urte inguru, lekuren batean, agian gaur egungo Txina erdi eta hego partean, behe eta goi kretazeoaren arteko garaian, errosazeoen familiako landareak agertu ziren.

Akaso duela hamar milioi urte, Asia erdialdeko lur sortu-berrietako lerrokatze menditsuen artean, sagarrondoaren forma goiztiar bat harrapaturik geratu zen. Eo-sagarrondo honen arbolek txorten luzeko fruituak zituzten, gerezi baten tamainakoak, eta hegaztiek barreiatzen zituzten segur aski. Basa-sagarrondo espezie gehienek, Ipar Amerikakoek barne, fruitu mikatzak ematen dituzte.

Duela bi milioi urte inguru, mendebal eta erdialdeko Europan glaziarrak hedatzen hasi ziren. Tian Shan, ordea, glaziarrek ez zuten sekula estali. Kontrara, glaziarrak hedatzen ari ziren garaian, Tian Shan inguruan basamortuak hasi ziren eratzen, ekialdean batez ere. Honek guztiak mendilerroa bakartu eta banandu zuen, Asiako gainerako lurraldeetatik eta Europatik.

Mendien babesean, landare aitzindari horien –zeintzuen artean eo-sagarrondoa zegoen– eta animalien –bereziki hartzen– arteko interakzioak aldaketak eragin zituen espezie horretan, bide emanez gaur egun 'etxeko sagarrondoak' deitzen ditugun landareei. Tian Shan-eko sagarrondo bakoitzak besteengandik desberdintzen dituen ezaugarriak ditu, baina asko dira fruitu gozoak ematen dituztenak. Dibertsitate genetikoari dagokionez, azken zortzi mendeetan etxeko sagarrondoek ez dute murrizketa nabarmenik izan.

Duela 10.000 bat urte, agian apur bat gehiago, gizakiek beste aldaketa drastiko bat bizi izan zuten. Ehiztari-arrantzale eta biltzaile talde batzuek, batetik bestera mugitzen zirenak hasieran, bizitoki bakarra zuen bizimodurako trantsizioa egin zuten, oinarritzat zituena laborantza eta elikagaien biltegiratzea. Trantsizio honi Iraultza Neolitikoa deitzen diogu. Hain justu, Tigris eta Eufrates bailaretako bi zonaldetan gertatu zen hau lehenengoz, Tian Shan-etik distantzia berera zeudenak, ekialdera bata, mendebaldera bestea. 6.000 kilometro zeuden batetik bestera.

Pixkana-pixkana, bi komunitate neolitiko horien artean merkataritza-bideak eratzen hasi ziren, ziurrenik animalia belarjaleen aitzinako bide migratzaileak oinarri zituztenak. Udaldiko beroak handitu eta landareak lehenago zimeltzen ziren neurrian, bide desertikoak, laburragoak eta altitude baxuagoan, alboratzen joan ziren, bide luzeagoak eta altuago zeudenak irekitzeko, freskoago egiten baitzuen han.

Bide horiek fruta-arbolen jatorrizko basoak zeharkatzen zituzten. Sagarrak, madariak, albertxikoak, pistatxoak, okaranak, intxaurrak. Fruitu nutritiboak, gizakientzat erakargarriak, baita hartzentzat eta beste animalia batzuentzat ere. Iparraldera ematen zuten mendi-magal freskoagoetan bereziki.

Duela 7.000 urte zaldiak etxekotu ziren, Tian Shan-eko ipar estepetako biztanle naturalak. Lurralde horietan bizi ziren gizaki komunitateen mugimendua bizkortu zuen horrek. Eta sagarrondoen barreiatze geroz eta zabalagoa are gehiago handitu zuen; izan ere, gameluen masailezurrak eta digestio-sistemak haziak txikitzen dituzten bitartean, sagarraren pipitak kalterik jasan gabe igarotzen dira zaldiaren hesteetatik, eta animaliak uzten ditu ingurune emankor batean. Etxeko sagarrondoa mendebalderantz mugitzen hasi zen.

Duela 3.800 urte inguru, Babilonian, fruta-arbolen txertaketa perfekziora eraman zen. Teknika iraultzaile horri esker, basoetako alerik onenak lorategietara eraman zituzten, Persiara lehenengo, Grezia eta Erromara gero. Gerra eta konkistek are gehiago barreiatu zituzten. Beharbada, erromatarrak izan ziren txertaketak egiteko aparatu tekniko guztiak (aldaxkak, patroiak, barietateak) britainiar uharteetara eraman zituzten lehenbizikoak. Badira probak, ordea, erakusten dutenak sagarrondo batzuk, hazi batetik sortuak liratekeenak, agian jada existitzen zirela Europa mendebaldean. Handik abiatuta itsasoak zeharkatu zituen sagarrak. “Gainerakoa historia da”.

Zortzi mende

Labore ugarik botila-lepo genetikoetatik igaro behar izan dute historian zehar, haien aldakortasuna murriztuz. Aldiz, AEBetako produkzioaren %90ak oinarri dituen hamabost sagar barietateetatik hamaikaren gainean egindako analisi batek erakutsi du dibertsitate genetikoa ez dela murriztu azken zortzi mendeetan, eta horietan identifikatutako aldakortasunaren %95,1-96,7 oraindik presente dagoela Tian Shan-eko basa-sagarrondoetan.

Txertaketari esker, alerik apartekoenak labore bezala mantendu dira, klonak sortuz, apenas aldatuta denbora tarte luzeetan, 2.000 urtez agian kasu batzuetan. Edonola ere, Europako sastrakak, baita Ameriketako errepide bazterrak ere, Malus domestica-ren sexu ugalketarako potentzial handiaren lekuko dira.

Arrazoi komertzialak medio, mundu osoko supermerkatuek ziurrenik 50 sagar barietate baino gutxiago erakusten dituzte haien apaletan. Halere, New York iparraldeko abandonatutako landetxeetako baratzeetan, baita Ingalaterrako errepide zaharren ertzean eta “mundu epeleko” gainerako zonaldeetako lur marjinaletan ere, hazi batetik sortutako sagarrondo ugari hazten da, ahaidetasun ezezagunekoak. Askok balio eskasa izango dute, salbu eta animaliek jateko edo sagardo ez oso ona egiteko. Baina, tarteka, kalitate aparteko aleak sortuko dira. Horrelakorik nekez gertatzen da madariondo eta aranondoetan, modu berean landatzen diren arren.”