Merkatu elektrikoa zinez da konplexua, eta badaude etengabe aldatzen diren elementu batzuk, Iberiar Penintsulan behintzat –praktikan Portugaleko eta Espainiako Estatuko merkatuak bat eginda daude elektrizitatearen sektorean eta Hego Euskal Herria horren barruan dago; Ipar Euskal Herria, aldiz, Frantziako Estatuaren merkatu barruan sartzen da, ikusi 27. orrialdeko koadroa–. Elektroiak energia produkzio gune nagusietatik gure etxeetara iristeko lau prozesu edo urrats nagusi daude: produkzioa, garraioa, banaketa eta komertzializazioa, eta etapa bakoitzean hainbat aktorek hartzen du parte.

Hala ere, merkatu elektrikoak egun duen egitura oso ezberdina zen duela urte batzuk. Zehazki, 1997. urtean eman zen aldaketa nagusia. Urte horretara arte, merkatua estatuak arautzen zuen, eta Espainiako Gobernua zen elektrizitatearen prezioa ezartzen zuena. José María Aznar buru zuen gobernuak, 1997. urteko azaroaren 27an, Sektore Elektrikoaren 54/1997 Legea onartu zuen; lege horren helburu nagusia merkatu elektrikoa liberalizatzea zen, konpainia publikoak pribatizatu eta espoliatuz. Horrela sortu zen aurrez aipatutako gaur egungo egitura.

Komertzializazioaren fasea izan zen berrikuntza nagusienetako bat, horren aurretik enpresa elektrikoak fase guztiez arduratzen baitziren: produkzioaz, garraioaz eta salmentaz. Energiaren merkatua “lehiakorragoa” izateko helburuarekin, energia produzitzen ez zuten enpresa batzuk energia saltzen hasi ziren, eta bezeroen kontsumo aukerak asko handitu ziren. Gaur egun, adibidez, ia 300 enpresa merkaturatzaile daude Espainiako Estatuan, nahiz eta hiru enpresak (Iberdrola, Endesa eta Naturgy) erabiltzaileen %90 barnebildu. 1997tik hona, enpresa merkaturatzaile horiek sortzaileei energia erosten diete, ostean familiei eta enpresa txikiei nahi duten moduan saltzeko.

Bi marra gurutzatzen diren momentu hori

Kate horretan energiak egiten duen bidearen lehen urratsa sorrera bera da: energiaren produkzioa. Nahiz eta energia merkaturatzen duten zientoka enpresa egon, energiaren produkzioa askoz gutxiagoren esku dago. Energia iturri mota guztiak barnebilduta, 2017an Iberiar Penintsulan produzitu zen energiaren %80 bost enpresa nagusik sortu zuten: Iberdrola (%29,3), Endesa (%22,7), Gas Natural Fenosa (%15,9), Viesgo (%7,6) eta Hidroeléctrica del Cantabrico (%4,4).

Enpresa horiek bi motako merkatutan saltzen dute energia. Aldebiko merkatuan, energia produzitzaileek haien enpresaren bidez merkaturatzen edo industria handiekin zuzenean negoziatzen dute, eta epe luzeko kontratuak egiten dituzte. Nahiz eta sistema konplexua izan, negoziaketa eta salmenta askoz zuzenagoa da merkatu horretan.

Hortik kanpo, spot edo pool merkatuan elkartzen dira egunero energia produzitzaile handiak eta enpresa merkaturatzaileak, eta hurrengo eguneko ordu bakoitzean energiak izango duen prezioa adosten dute.
 

Algoritmo-sistema batzuen bidez, merkaturatzaile bakoitzak hurrengo eguneko ordu bakoitzean bere bezero guztiek egingo duten energia kontsumo aurreikuspen bat egiten du, eta zenbatean erosteko prest dauden adierazten diote merkatuaren kudeatzaileari; hau da, OMIEri (Iberiar Penintsulako Merkatu Energetikoaren Operatzailea). Bestalde, energia produzitzaileek zenbat energia sortuko duten eta energia iturri bakoitzak zenbat MWh emango dituen kalkulatzen dute; izan ere, energia iturri batzuk ezegonkorragoak dira, faktore batzuen menpe baitago haien errendimendua; esaterako, energia fotovoltaikoarena eta eolikoarena.

Bi aldeek haien eskari eta eskaintzak egin ostean, bi prezioak grafiko batean jartzen dituzte, eta bi marrak gurutzatzen diren puntua da energiak izango duen salneurria. Aurtengo uztailaren 6ra arte Iberiar Penintsulako merkatuan orduko megawattak gehienez 180 euroko prezioa zuen handizkako merkatuan, baina Bruselaren aginduz muga horiek zabaldu dira, eta orain orduko megawatta gehienez 3.000 eurotan saldu daiteke.

Prezio garestienaren atzetik

Merkatu honen berezitasuna, baina, prezioa ezartzerako orduan dago; izan ere, poolak sistema marjinalista bidez ezartzen du energiaren prezioa; hau da, ordu horretan saldu den energia kantitate guztiari prezio garestiena ezarriko zaio.

Demagun eguzki eta haize asko egin duen egun bat izan dela; zentral nuklearrek MWh 0 euroan saldu dute produzituriko energia; eguzki energiaren prezioari 10 euro/MWh jarri diote, energia eolikoari jarri dioten bera, eta energia hidroelektrikoa 40 euro/MWh-ean saldu dute. Hala ere, iturri hauen bidez lortutako energia ez da nahikoa, eta gas natural bidez funtzionatzen duten ziklo konbinatu zentralak martxan jarri behar izan dituzte. Gasaren prezioa altua denez, eta CO2 isurketa isunak ordaindu behar dituztenez, energiaren prezioa 200 euro/MWh-ean ezartzea erabaki dute. Hau dela eta, egun horretan produzitutako MWh guztiak 200 eurotan salduko dira, nahiz eta batzuen produkzioa merkeagoa izan.
 

Hainbat faktorek eragiten du elektrizitatearen prezioa egunez egun horrenbeste aldatzea. Energia berriztagarri batzuk, eolikoa eta fotovoltaikoa, esaterako, eguraldiaren menpe daude, eta haize gutxi egiteak edo hodei asko egoteak iturri horien bidez energia gutxiago produzitzea eragiten du. Horrek energiaren prezioa igoarazten du ezinbestean, iturri merkeenak baitira, energia nuklearrarekin batera.

Gasaren tranpa

Gas naturalaren prezioaren mundu mailako garestitzeak ere eragin handia du energiaren prezio orokorraren igoeran (ikusi aste honetako Net Hurbil saila, horri buruz gehiago jakiteko).  2019. urtean Espainiako Estatuan produzitu zen energiaren %31,9 gas naturalaren errekuntzatik eratorria zen, bi sistemen bidez: ziklo konbinatua eta kogenerazioa. Bestalde, erregai fosilak erabiltzen dituzten energia produzitzaileei CO2 isurketa isun eta zergak handitu dizkiete, eta horrek elektrizitatearen prezioa handitzea ekarri du.

Azkenik, energia hidroelektrikoa produzitzen duten enpresak ere handizkako merkatuko elektrizitatearen prezioa handitzen ari dira azken hilabeteotan. Energia hidroelektrikoa gehienbat Iberdrolaren esku dago, eta zentral hidroelektrikoak amortizatu gabe daudela adierazi dute. Bestalde, kanon bat ordaintzen dute teknologia horren bidez energia produzitzen duten enpresek, eta horrek prezioa igotzea eragin du.

Honek guztiak argindarraren prezioan duen eragina garbi ikusi da 2021eko urtarrileko bi data zehatzetan. Hilabete hasieran Filomena ekaitza sartu zen Iberiar Penintsulan, eta tenperaturen beherakadak argindarraren eskaria handitzea ekarri zuen. Bestalde, iturri berriztagarrietatik lortutako argindarra murriztu egin zen, eta erregai fosilen bidezko energia produkzioak, garestienak, gora egin zuen. Bi faktore horiek argindarraren prezioa handitzea eragin zuten, eta urtarrilaren 8an, eguerdiko hamabietan, MWha 110,75 eurotan ezarri zen, OMIEren datuen arabera. Hilabetearen azken asteburuan eguraldiak hobera egin zuen, eta energia berriztagarrien produkzioak gora egin zuen. Asteburua izanda, eskaria murritzagoa zen, eta horrek prezioa asko merkatzea eragin zuen. Urtarrilaren 30ean, MWha 1,95 eurotan ordaindu zen eguerdiko hamabietan.

Laburbilduz, Iberiar Penintsulan energiaren prezioa oso puztuta dago, eta energia iturri merkeenak prezio oso altuan ari dira kobratzen MWha. Hau dela eta, Espainiako Gobernuak CO2a isurtzen ez duten teknologiak estatuari dirua itzultzera behartu dituzte. Honen arazoa energia merkatzean dago; izan ere, elektrizitatearen prezioa jaisten denean, iturri berriztagarriek irabazten dutena baino diru gehiago itzuli behar diote estatuari, eta horren aurrean produkzioa geratzea erabakitzen dute; zehazki, urriko lehen asteburuan gertatu zen hori.

Zergatik garestitu da nire faktura, eta bizilagunarena merkatu?

Aurten handizkako merkatuan elektrizitateak izan duen etengabeko igoera etxe askotan nabaritu dute, baina beste batzuetan ordea, ez. Hau Espainiako Estatuan dauden bi faktura motengatik gertatu da: erregulatua eta merkatu librekoa. Lehena, erregulatua edo PVPC (kontsumitzaile txikiarentzako borondatezko prezioa), potentzia orduko 10 kilowatt baino baxuagoa duten kontsumitzaileek kontratatu dezakete; hau da, familiek eta enpresa txikiek. Espainiako Gobernuak “erreferentziazkotzat” jotzen dituen bost enpresa merkaturatzaile nagusiak behartuta daude kontratu mota hori eskaintzera. PVPCa kontratatuta duten bezeroek handizkako merkatuan elektrizitatearen prezioak jasaten dituen aldaketak nabaritzen dituzte fakturetan.
 

Bestalde, merkatu libreko kontratuetan urte osorako prezio bat finkatzen da merkaturatzailearen eta kontsumitzailearen artean, eta pooleko aldaketak ez dira fakturetan islatzen. Enpresa handi batzuek mota honetako kontratuak dituzte, eta MWharen prezioa asko handitu denez, batzuei kontratuak berritzea eskatu diete merkaturatzaile nagusiek, eta beste batzuei kontratua aldebakartasunez amaitu diete. Gainera, fakturako zergak murriztu egin direnez, merkatu libreko kontratua duten bezero askok gutxiago ordaindu du azken hilabeteotan, baina kontratua berritzerako orduan merkaturatzaileek prezioak igoko dituzte.

Espainiako Merkatu eta Lehiakortasun Komisioaren datuen arabera, 2020. urtean 10,7 milioi bezerok zuten PVPC motako kontratua, eta 2014. urtean, berriz, 14,5 milioi ziren. Enpresa merkaturatzaileen publizitate kanpainen eragina da hau gehienbat, eta familia askok PVPCa utzi eta merkatu libreko kontratura igarotzea eragin du horrek.

Elektrizitatearen fakturan, baina, energiaren kostuaz gain beste kontzeptu asko daude. Horietatik lau zehaztu ditzakegu: energiaren prezioa, sistemaren kostuak, arauzko kostuak eta zergak. Lehena merkatuaren operatzaileari ordaintzen zaio, OMIEri; bigarrena, sare elektrikoak dituen eta haien kudeaketaz arduratzen den enpresari: Espainiako Sare Elektrikoari (REE); hirugarrena, banaketa sareak dituzten enpresei ordaintzen zaie –Hego Euskal Herriaren kasuan, Iberdrolari–; eta laugarrena, estatuari. Bosgarren kontzeptu bat ere badago, enpresa merkaturatzaileen irabazi tartea adierazten duena.

Kontzeptu bakoitzaren barruan hainbat kostu daude, baina garrantzitsuenak eta aldatzen ari direnak zergak dira. Bi zerga daude argindarraren fakturan: BEZa eta IEEa (Elektrizitatearen Zerga Berezia). Handizkako merkatuko prezioak puztuta daudenez, Espainiako Gobernuak dirua itzultzera behartu ditu energia produzitzaileak, eta horrek aukera eman dio fakturako zergak jaisteko. BEZa %21etik %10era jaitsi dute, eta IEEa %5etik %0,5era. Hau dela eta, lehen esan bezala, merkatu libreko kontratua duten bezero askok faktura murriztu zaiela nabaritu dute.

Berriztagarrien kontraesana

Iturri berriztagarriak, nahiz eta produkzio ezegonkorrekoak izan, merkeagoak eta garbiagoak dira –horiek produzitzeko ereduak ere ingurumen arazo ugari eragiten baditu ere, talde ekologistek sarritan azaldu dutenez–, baita seguruagoak ere. Europako herrialdeak pausuak ematen ari dira berriztagarriak energia iturri nagusiak izan daitezen: 2020. urtean produzitu zen energiaren %44 iturri berriztagarrietatik eratorria izan zen, 2019. urtean baino %12,8 gehiago. Datu hori esanguratsua badirudi ere, engainagarria da, pandemia dela eta energia eskaria askoz urriagoa izan baitzen; aurten ehuneko horren azpitik egongo da berriztagarrien portzentajea. 2019. urtean, adibidez, aurreko urtearekin alderatuta behera egin zuen energia berriztagarrien produkzioak. Bestalde, nahiz eta 1997. urtetik aurrera energia elektrikoaren merkatua liberalizatu, enpresa elektriko nagusiek kontrolatzen jarraitzen dute merkatua, eta haien erabakiek guztiz aldatzen dute panorama.

Krisialdi energetiko honetan, enpresa elektrikoak eta gobernuko agintariak egin dituzte herritarrek erantzule nagusi. Espainiako Estatuaren kasuan arduradun politikoek ezer gutxi egin dezakete 1997ko liberalizazioaren ostean, egiturazko erabaki potoloak hartu ezean behintzat. Eta enpresa elektriko nagusiak euren boterearekin jolasean hasten direnean neurri sinbolikoak baino ez dituzte hartzen, esaterako, CO2 isurien gaineko isunak handitzea eta kontsumitzaile txikien zergak murriztea. Adabakiek ordea ez dituzte sakonean ereduak dituen pitzadurak estaliko.