Zimitoriotik ametsetara
Italiarren esaera da: “Otondo-belarra bezain ezaguna”. Milaka urte da otondo-belarra sendabelar bezala erabiltzen dela, baina oraindik ez gara gai izan zein izen zientifiko eman erabakitzeko: Stachys officinalis edo Betonica officinalis. Biak erabiltzen dira, eta gauza bakarra dugu argi, abizena officinalis du. Garai batean officina esaten zitzaion batez ere sendabelar bezala erabiliko ziren belarrak eta landareak jasotzen ziren tokiari. Zein generotan kokatu da zalantza: Stachys ala Betonica. Mundu guztiak sinonimotzat ditu, baina zein da nagusia eta erabili beharrekoa?
Stachys latineko Stachys hitzetik dator, zeinak grekoko στ?χυς baitu jatorri, eta bere esanahia “burua” da; zenbaitentzat, “galburua” eta beste batzuentzat, “artaburua”. Otondo-belarraren lore multzoak, badu bai buru horien antza. Betonica latineko vettonica hitzaren aldaera da, eta horrek, dirudienez, jatorria galieran du. Pliniok, aldiz, dio Iberiar penintsulako Betoiak zirenengandik datorkiola izena. Egia da bai, geografikoki penintsula horretara oso lotua dago.
Otondo-belarrari buruzko lehen aipamena Antonius Musa mediku erromatarraren lan batean agertzen da; bertan sorginkeriaren aurka eraginkorra zela aldarrikatu zuen. Gerora elizetako zimitorioetan erruz landatua izan zen mamuen jarduna saihesteko. Ingalaterran gaueko iratxo beldurgarriak eta irudipen eta amesgaiztoak uxatzeko gomendatzen zen. Galesezko xarma batek agintzen du: amets egitea ekiditeko, zintzilikatu otondo-belarraren hostoak lepoan, edo edan bere zukua ohera joaterakoan. Sendagai oso ezaguna izan zen gaitz ugari tratatzeko: buruko gaitzak, zauriak eta nerbio zartatuak orbaintzeko, suspergarri gisa digestio-sistema eta gibela bizkortzeko, hilekoaren minak, memoria txarra, tentsio gorabeherak, buruko mina eta garun kongestioak tratatzeko, eta abar. Homeopatian asma eta gehiegizko izerdia tratatzeko erabiltzen da. Gazteleraz hala diote: “Otondo-belarrak bezainbeste bertute du”.
Geurean ere ez da arrotza. Aspalditik izango dugu zimitoriokoa bezala etxekoa; agian teilatu hegalpea zimitorio ere izan izan dugulako? Izen mordoa dugu beretzat: otondo-belar, sugeria, betun, ore-ondo belar, sasibelar, otondoko eta ataondo-belar behintzat bai. Betuna behazuna ere bada, eta agian harentzako sendagai ere bada. Otondo, otondoko eta ataondo izen horiek ez ote datoz atariko izatetik? Otearen aldamenekoa izatetik ote datozen ere ikusi izan dut, ez dut gogoan non.
Erleek oso gustuko dute, eta polinizazio beharrean direnen landareen aldamenean jartzen da, baratzeetan, lorategietan, fruta arboladietan... Oraintxe dago loretan, udaberri-uda ia osoan ikusiko duzu. Ekarri etxera landaretxo bat, mamuak eta amesgaiztoak uxatuko dizkizu; buruko min eta gaitzetarako hor duzu, eta memoria hobetuko dizu. Lastima sorginkerien aurka egiten duela...
Hotza gogor ari du. Ez denean, baina aurtengo neguan lurralde batzuk ederki jotzen ari du. Eta intsektuek nola irauten dute, udaberriarekin indarrean berragertzeko? Kaleko galdera izan dut bart. Hortik intsektuen adimendu eta buruargitasunera koxka ttikia dago. Berritu ditugu... [+]
Trebea, burutsua eta iheskorra; olagarro arruntak, izenak hala adierazten ez badu ere, aparteko trebetasunak ditu. Itsas molusku zefalopodo haragijale honek txundituta gauzka, bere ezaugarri eta ahalmen bitxiekin. Ornogabe guztien artean adimentsuena da, besteak beste.
Mauleko Euskalduna ostatuak urteak daramatza Zuberoako etxe ekoizle txikien produktuekin lanean, eta hiriburuko ostatu parean eraikin bat erosi zutenean proposamena egin zien laborari horiei berei: zergatik ez ireki hurbileko ekoizleen saltokia bertan? “Motibatuta zegoen... [+]
Irakurlea dagoeneko jakitun dateke Euskal Herrian askatasunaren alde egon den eta dagoen gatazka politikoaren ondorioz urte luzetan kartzelan, erbestean edota deportazioan bizi behar izan duten euskaldunak, etxerako bidean, beren bizitza berregiten hasteko izaten dituzten... [+]
Mingrana urrutitik ekarritako fruitua da. Punisagarra da mingrana edo alesagarra edo alegorria edo milagrana edo xokorra edo granada: Punica granatum. Punica izena latinetik dator, eta “punicum malum” izenaren laburdura da, eta punicum horrek Poenus edo Phoinikes du... [+]
Pandemiaren ondorengo testuinguruan, elikadura –ustez oinarrizko eskubide den hori– lantzeko mugitzen hasi zen talde bat Gasteizen. “Militantzia esparruan beste gaiak jorratzen ari ziren ordurako, etxebizitzarena kasu, baina elikadura ardatz hartuta ez zegoen... [+]
Azken glaziazioan Euskal Herriko lurraldea zapaltzen zuten mamutek, leizeetako hartzek, bisonteek eta baita hienek ere. Elur iraunkorrera eta hotzera egindako animalia horiek desagertu egin ziren baldintza glaziarrekin batera. Baina dinosauroen desagerpenaren garaian ugaztun... [+]
Errezilera bizitzera joan eta sagarrondoak landatu zituen Satxa Zeberiok, Bio-K proiektuaren bultzatzaileak, duela zenbait urte. “Iritsi zen sagarrekin zerbait egiteko momentua, eta sagar zukua eta sagardoa ekoizteari ekin genion orduan”, azaldu du. 2015ean sortu... [+]
Agur negu. Negu betea da eta badoa. Mimosak (Acacia dealbata) eta magnoliak (Magnolia soulangeana eta Magnolia stellata) loratu dira, ongi etorri beraz loraldi nagusiei. Baina kontuz hotzarekin. Dagoeneko egun-argia ordubete pasatxo luzatu bada ere, zehar begiratuz bada ere... [+]
Gurean hain ezaguna den hegazti hau ustelzale porrokatua da, eta honek ez dio fama onik ekarri. Batzuek arrano, buitre, futre, hatxarrano edo mirusai deitzen diote; izen ofiziala sai arrea (Gyps fulvus) da.
Artiletan sustraitzeak ematen duen bakeak salbatzen nau maiz, kanpoko zein barruko ekaitzetatik. Artilea baino bakegile eraginkorragorik ez dut aurkitu inguruan. Bere indarra areagotzen da odola, karena eta oritza tartean badaude; artilearekin batera haiek ere ehundu baitute... [+]
Gaur egun Lur planetan bizi diren intsekturik handienek 30 cm inguruko tamaina izan dezakete, gizaki baten seiren bat, gutxi gorabehera. Horien artean daude tximeleta eta sits erraldoiak edo kakalardo potoloak. Halako izaki harrigarrien aurrean nola bada erreparatu lau... [+]
Otsailean, neguaren erdigunean gauden honetan, lehentasuna gorputza ondo ureztatua edukitzea da. Intxaurrondoa egiten ari den bezala: sustraiak neguan biltegi gisa erabiltzen ditu, sustrai motz eta lodiak behar ditu, ura eta lurreko mantenugaiak biltzeko.
Urteak daramatza Ipar Euskal Herriko Biharko Lurraren Elkarteak (BLE) bioaniztasun landatuaren inguruan lanean. “Hainbat proiekdu ditugu abian, eta horietako bat baratzeko hazien ingurukoa da”, azaldu du Nico Mendiboure Hazi Sareko kideak. Duela lau bat urte hasi... [+]
Txerri-hiltze sasoia da negua. Hotzak beroarena errazago kenduko dio. Guri ere txerriez hitz egiten dugunean beroarena behinik kenduko baligute!