Irailaren 2a da, ostegun goiza eta eskola sartzea dute Ipar Euskal Herriko haurrek. Lehen aldikoz sartzea osoki euskaraz egin dute Ortzaizeko, Larraineko, Idauze-Mendiko eta Aiherrako ama-eskoletan, nahiz eta horretarako ofizialki baimenik ez ukan. “Eskola kexu, murgiltzea behar dugu” banderola oraindik hor dute Ortzaizeko eskolaren sarreran estekaturik. Zakua bizkarrean, aldarriaren aitzinetik pasa dira umeak, eta hortxe dute errientsa, gelako atean harrera euskaraz egiten ari. Harreraren gisa, kurtsoa ere euskaraz eginen diena. Orotara, 29 haur dira aurten Ortzaizeko ama-eskolako hiru urteetan eta hauen gurasoen %94,5 dira euskarazko murgiltze ereduaren alde. Gurasoez gain, irakasleak eta herriko hautetsiak ere dira horren alde. Horregatik zioten urte hastapenean gutun bidez errektoretzari murgiltze eredua irekitzeko eskaera luzatu. Gisa berean jokatu zuten Larraine eta Idauze-Mendiko eskola publikoek eta Aiherrako eskola pribatuak.

Baina 2021-2022 ikasturtea heldu zaie, Frantziako Hezkuntza Ministeriotik erantzunik errezibitu gabe. “Ez dugu ulertzen zergatik borrokatu behar izan dugun urte oso batez: gure eskaera legitimoa eta naturala da”, dio Floriane Changala guraso ortzaiztarrak.
Irailaren 6rako dute finkaturik CDEN Hezkuntza Nazionalaren Departamenduko Kontseiluaren bilkura eta orduan jakin behar lukete ofizialki murgiltze eredua baimentzen ote zaien. Eskola sartzearen ondoko asteburuan jakin zuten ordea murgiltze eredua onartuko zaiela Aiherra eta Idauze-Mendiko lehen hiru urteentzat eta Ortzaizeko lehen bi urteentzat –hirugarren urtearentzat ere beharbada–. Larrainek haatik erantzunik gabe segitzen du, alta, Antton Kurrutxarri Euskararen Erakunde Publikoko presidenteak errektoretzatik jakin ahal izan du teknikoki, pedagogikoki eta baliabideen aldetik ez dagoela arazorik.

Horrela pasatzen dira eskola sartzeak Liberté, Egalité, Fraternité balore ederrak etengabean errepikatzen dabilen Frantzian eta honen menpe diren hizkuntza gutxituen lurraldeetan. Parisetik ikusita hiru hitz hauek baino garrantzi gehiago du Frantziako Konstituzioak eta honek dakarren bigarren artikuluko lehen esaldiak: “Errepublikaren hizkuntza frantsesa da”.

“Aldi oro da zaila murgiltze eredua lortzea. Iaz Hiribururentzat eraman zen borroka, aurten beste lau herrientzat. Baina aldi honetan kezkagarriena da murgiltze eredu osoa dugula zalantzan jarria”, dio Jean-Marc Ocafrain auzapezak, sartzeko lehen egunean eskolako korralera bertaratutakoak. “Erabakiak Parisen edo aski gora hartuak dira, ez dute Hezkuntza Nazionaleko hemengo ordezkariek erabakitzen”, dio Marie-Andrée Ouret Biga Bai elkarteko presidenteak. Horrela esplikatzen du ikasturtea erantzunik gabe hasi behar izana.

Bai ala bai, ama-eskolako kurtsoak euskaraz eskainiko direla abisatu zuten Arrosa, Aiherra, Altzürükü, Idauze-Mendi, Larraine, Mendikota, Ozaze, Ortzaize eta Zalgizeko auzapezek –hots, lau eskola hauei loturik diren herriek–, abuztuaren 20an errektoreari bidali gutunean: “Zuen erantzunaren esperoan, jakin gure eskoletako ama-eskoletako umeei euskaraz irakasteko neurriak bideratzeko hautua egin dugula, eta hori denbora osoz eta irailaren 2tik aitzina”.

Frantziako Hezkuntza Ministerioa jakinean zen, eta hala eta guztiz ere ez die zuzenean eta ofizialki erantzun. “Behar-ordurako erantzunen zigutela erran ziguten, baina irailaren 2an gara, sartze eguna dugu eta ez dugu erantzunik”, dio Ocafrainek harriturik.
Frantziako Hezkuntza Ministerioa presiopean denaren isla izan daiteke abuztuaren 31ko prentsaurrekoaren bezperan komunikabideei bidalitako agiria. Horrela jakin zuten auzi honi buruzko hastapeneko erabakia: ama-eskolako lehen urtearentzat bakarrik onartzen diete murgiltze eredua eta hori Ortzaize, Aiherra eta Idauze-Mendiko eskolentzat. Borrokari esker lortu dute azkenean ia nahi zuten guztia.

Larrainen, erretretaduna irakasle

Haatik, oraingoz Larraineri ez zaio onartu, eskola ttipia izanki, maila guztiak batzen dituen klase bakarra duelako eta seguruenik Hezkuntza Ministerioaren arabera horrelako baldintzetan ez litzatekeelako frantsesaren irakaskuntza bideratuko. Ofizialki, ez du arrazoi hori ematen, eskaera honek “galdera espezifikoak” ondorioztatzen dituela zehaztuz, “azterketa sakonagoa” behar duela irakurri daiteke errektoretzak komunikabideei bidalitako gutunean. Kurrutxarriren ustez “arazoa politikoa” da, ikusiz errektoretzatik jaso azken berrien arabera ez dela inolako arazorik. Ondoko asteetan ukan beharko lukete erantzun ofiziala.

Legea irakaslearen kontra ez itzultzeko gisan, irudimena martxan jarri eta klaseak euskaraz eskaintzeko bidea asmatu dute Larrainen: erretretan den irakasle ohi bat hasi da kurtsoa euskaraz ematen. Eskolek errektoretzari bideratu presioa handia baldin bada ere, berdin-berdina delako errektoretzatik eskoletara bideraturikoa. Irakasleek mehatxuak jasotzen ote dituzten galderari horra Biga Bai-ko presidentearen erantzuna: “Baliteke mehatxuak ukan izana... haien nagusia da Hezkunde Nazionala eta zigorrak bideratzeko arriskua hor da. Horregatik dugu kanpoko bat hartu, teorian honen gain ez duelako eraginik Hezkunde Nazionalak”.

Lau eskolen artean eta borroka hori eramaten dabiltzan elkarteen artean erabaki zuten erresistentzia bide hau. “Hezkuntza Nazionaletik baimenik ez bagenuen lortzen, ideia genuen saila guhaurk gure baliabideekin irekitzea, herriak bere baliabideekin murgiltze eredua gauzatuz”, Oureten hitzetan. Herriak erantzun du eta Basabürüako erretretadun bat lotu da irakaskuntza lanari. Sokatirak luzaz irauten badu, beste bi dituzte prest laguntzeko. “Anitz eskertzen da laguntza hau, beharrik jendea prest dela eskukaldi baten emateko”, dio Aines Accoceberry larraintar gurasoak. Euskara baino haratago doa auzia honen iduriko: bistan da murgiltze eredurik ez duela nahi Frantziako Hezkunde Nazionalak, baina eskola ttipi-ttipi hau ez balitz hobeki litzateke gobernua. “Hezkunde Nazionalak zernahi eginen du, zernahi estakuru atzemanen du gure eskola ahultzeko”. Hamahiru haur dira Larraineko eskola publikoan. Eskola ttipi-ttipia beraz, baina hustuz doan Zuberoarentzat ezinbestekoa.

Ikastolez gain, 39 eskoletan

Sail publikoan eta pribatuan murgiltzea garatzeko eskaera ez da berria. Ikastolez gain, euskarazko murgiltze ereduan bideratzen dabiltzan eskolak badira Lapurdi, Nafarroa Beherea eta Zuberoan: hogei eskola publiko eta hemeretzi pribatu –aurten irekitzekoak diren lau horiek kontuan hartu gabe– eta orotara, 1.100 bat ikasle biltzen ditu. Seaskaren sarean dabiltzan 3.900 ikasleak gehituz gero, Ipar Euskal Herriko ikasleen %10,7 da murgiltze ereduan.

Lehena 1997an ireki zuten Azkaingo Sainte-Marie eskola pribatuan, ama-eskolako lehen bi urteentzat ia denbora osoz, eta 1999an denbora osoz Uztaritzeko Saint-Vincent eskola pribatuan. Sail publikoari dagokionez, 2008an abiatu ziren Azkainen eta Donibane Garazin. Orduz geroztik, garatuz joan da eskaintza, 2004an sorturiko Euskararen Erakunde Publikoak estrategikotzat kokatu zuelako murgiltze ereduaren garapena, eta azken hamarkadan zehar murgiltzeari buruz gehiago komunikatu dutelako elebidunean dabiltzan Biga Bai, Ikas Bi eta Euskal Haziak elkarteek. “Hastapenetik legearen baitan ireki dira murgiltze sailak, Hezkuntza Ministerioarekin elkarlanean”, ohartarazten du Ouretek. Hezkuntza arloko legediak bestelako bideak esperimentatzeko aukera ematen die eta horretaz baliatu dira euskarazko murgiltze eredua eskola publiko zein katolikoetan eskaintzeko.

Baina aldaketa sentitu da azken urteetan: “Sentitzen da Hezkunde Nazionalak ez duela gehiago murgiltze eredurik ikusi nahi. Irekitzeak bideratzeko azken protokoloa gogorra da, biziki zaila bilakarazten du murgiltze sailaren irekitzea”. Iazko urte bukaeran aurkezturiko protokoloaz ari da, funtsean, Euskararen Erakunde Publikoak ere bozkatzea errefusatu zuena. Tonu aldaketa murgiltze ereduaren loraldiaren eta Molac Legearen testuinguruan kokatzen du: garapen hau gelditu nahi du Frantziako Hezkunde Nazionalak.

Molac legitik Konstituzio Kontseiluaren ebazpenera

Kezka eta ziurgabetasun handia sortzen du maiatzaren 21ean Frantziako Konstituzio Kontseiluak emandako epaiak: “Konstituzioaren 2. artikuluari segi, Konstituzio Kontseiluak gogorarazten du frantsesaren erabilera behartua zaiela zuzenbide publikoko pertsona moralei eta zerbitzu publikoko misio bat betetzen dabiltzan zuzenbide pribatuko pertsonei. Administrazio harremanetan eta zerbitzu publikoetan frantsesa ez den beste hizkuntza bat erabiltzeko eskubidea ez zaie gailentzen partikularrei, eta ezin dira horretara behartuta egon”.

Ebazpen honek laster estali zituen Molac Legeak sortu poz eta itxaropenak. Oroit gara, apirilaren 8an Frantziako Legebiltzarrak lege honen alde bozkatu zuela, 247 diputatu alde agertuz eta 76 kontra. Bozketa historikoa izan zen, jakobinismoak bideratu Frantziako Parlamentuan ezohikoa delako lekuko hizkuntzen aldeko postura. Bozketa honen harira ondokoa adierazi zion ARGIAri legearen oinarrian den Paul Molac diputatu bretoiak: “[Diputatuek]haien lurraldearen alde bozkatu dute, tokiko hizkuntzen alde eta Estatuaren makinaren kontra. Beraien buruaren nagusi egin dira”. Hizkuntza gutxituen alde dabiltzan elkarteek eta hautetsiek eraman xinaurri lanaren emaitza izan zen bozketa. Testu honek zekarren eskola publikoan ere murgiltze eredua lekuko hizkuntzan eskaintzeko aukera. Baina hortik bi astetara 60 bat diputatuk helegitea jarri zuten Frantziako Konstituzio Kontseiluan. “Helegitea ezarri duten diputatuen lurraldeetan ez da hizkuntza gutxiturik, baina ez diete besteei eskubiderik eman nahi”, zioen egun horretan kexu gorrian Molac berak. Konstituzio Kontseiluak ebazpena plazaratu zuen: frantsesez ez den murgiltze eredua konstituzioaren kontra doa.

Orduz geroztik, kezka, kexua eta ezjakintasuna nagusi dira lekuko hizkuntzen alde dabiltzan eragileen artean, baita hauen alde kokaturiko politikarien artean ere –horren lekuko, adibidez Jean-Rene Etxegarai Euskal Hirigune Elkargoko presidenteak maiatzaren 21 horretan salatu “gerla deklarazioa”. Kezka are handiagoa da ikastolen gisako kontratu peko eskolen geroa delako zalantzan. Ebazpena hitzez hitz hartuz gero, hauen jarduna ere doalako konstituzioaren kontra –erreportaje honi loturiko elkarrizketan Eneritz Zabaletak xeheki azaltzen digu jokoan dagoena–. Maiatzaren 29an 10.000 lagun batu ziren Baionan ebazpena salatzeko eta beste milaka ziren tokiko hizkuntza bat duten beste lurraldeetako protestetan ere.

Bazterrak lasaitzeko asmoz, ekainaren 18an plazaratu zuen Konstituzio Kontseiluak oharra, zehaztuz ebazpenak bakarrik eskola publikoentzat zuela balio; baina, hortik gutxira berriz ere ohar bidez gezurtatu zuen zehaztapena... Gauzak ez dira argi, baina argi dena da murgiltzea konstituzioaren kontrakotzat jotzen duen epaia hor dagoela. Hori horrela, Frantziako Konstituzioa aldatzeko eskaerak hartu du lekua. Horren lekuko ekainaren 15ean 140 diputatuk Emmanuel Macron presidenteari bidalitako gutuna: “Konstituzioaren berrikuspenak bakarrik dakar gure eskualdeetako hizkuntzen sustapena, babesa eta transmisioa behin betiko ziurtatzeko aukera”.

Auzia ez da bukatua, eta ikusiz bi aldeak direla determinaturik, luze joko du sokatirak.