Tipula kordan Euskal Herria alderik alde
"Mina da mina, ez da piparra; gonak dauzka eta ez da andrea; bizarrak dauzka eta ez da gizona”. Kandido Izagirre fraideak jasotako asmakizun bat da. Erantzuna berak dioen bezala: kipulia. Tipula edo uinua, Allium cepa, oraintxe ari da makurtzen. Lur azalean erdia lurpean eta erdia bixtan hazi den buruaren gainean hosto motots tentea du tipulak, eta hazkundea gelditzen denean motots hori etzan egiten da edo tontortu; tontortu edo garatu, zakildu, zildu, loretu, lilitu, ernamuindu, kukulatu, morronkatu, tipula-morroiloa edo tipula-morrona eman, goiti joan, muskildu, hozitu, buztandu, gogortu, pirukatu, burutu, ziritu... Tipulak buruan bildu eta antolatu dituen erresalbuak eta gordekinak ez dira gure marmitakoak eta ajoarrieroak gozatzeko; lorea, fruitua eta hazia eman eta bere kastaren etorkizuna kateatzeko baizik. Garatze hori eragozteko berez etzan ez diren hosto sortak zenbaitek hankapean zanpatu eta makurtzen dituzte.
Uztailaren amaian eta abuztuaren hasieran, udaren beroenean, jasotzen da gordetipula. Lurretik atera eta eguzkitan utzi lur gainean bertan edo toki lehor eta haizeztatu batean. Lehortutakoan lur hondarrak astindu, behar bezala kontserbatzeko garrantzitsua da, lurrak hezetasuna erraz hartzen baitu eta tipula burua ustel dezake. Sustrai eta hosto iharren mutturrak moztu eta zintzilikatzeko kordan txirikordatu. Korda edo sorta, soka, haria, txorta, txirikorda, zarta, oko, sarta, adats, borka, morka, porka, borkila, mulko, mordo, golko, mortxokada, adalko, mustriko...
Tipula usain ederra dago orain bazterretan. Zenbaitentzako kirats samina eta gogorra dena gozoa eta ahoko zerurako bide onena da. Tipulazalea bazara eta jasotzeko toki egokia baldin baduzu, ez ibili zalantza-malantzan eta ekarri sorta batzuk. Euskal Herrian baditugu sona handiko tipulak.
Zallako gorria mendebaldetik dator. Kolore ikusgarria du; gorria esaten zaio eta gorri-ubel edo more ederra erakusten du buruaren hosto-geruza bakoitzaren ertzean. Boladan dago, eta gero eta ospe handiagoa hartzen ari da nekazarien ahaleginari eta sukaldarien bultzadari esker.
Nafarroako ekialdetik datoz gainontzekoak. Huarteko tipula “babosa” adibidez Agoitz, Oroz-Betelu, Zangotza eta Irunberri aldean egiten da. Ikaragarri handia izan daiteke 20 cm arterainokoa. Ustaizeko tipula ere sona handikoa da, eta Ustaizen bertan eta inguruko Nabaskoze almiradioan eta Zaraitzuko ibarrean lantzen da. Zapal-zapala da, bitxia eta aurkitzen oso zaila. Burgi aldean Salbaterra Ezkako “Salbaterrako tipula” ezaguna lantzen da. Ustaizekoaren antzekoa da, zapala baina gozoagoa. Biek ere arras gozoak izatearen sona dute; bere dasta gorena ahogozatzeko gordinik jan behar direla diote bertakoek, eta saltsa eta horrelakoetan nahastea, berriz, alferrik galtzea.
Zer egingo genuke tipularik gabe! Jan tipulatik, baina soilik tipula ez; gogoan izan: “Tipula jan, tipula lan”.
192 milioi sagar 2024. urtean. Segundoero sei sagarretik gora saltzen du Britainia Handiko Tesco supermerkatu kate han ezagunak; ia 27.000 tona. Zenbaki ikusgarriak dira baina are harrigarrigoak dira bertokoak, Ingalaterrako sagarrak direla jakinda.
Euskal literaturaren eta kulturaren topaleku garrantzitsuenetakoa da abenduaren 5etik 8ra egingo den Durangoko Azoka, eta 59. edizio honetan ere, Bizi Baratzeak bere postua izanen du, ARGIAkoaren ondoan.
Antzinako greziar eta erromatarrek izaki mitologikotzat zituzten animalia hauek, itsas hondoan jaio eta hazi ostean, lehorreko zaldien tamainara heltzean, Neptunoren gurditik tiratuko omen zuten. Urrutian ikusten omen zituzten, olatu tontorretan jauzika.
UNESCOk Munduko Biosfera Erreserben Sarea zabaldu du hamaika izendapen berrirekin, horien artean da Iratiko Oihana. Astearte honetan jaso dute diploma Zaraitzu eta Aezkoa ibarretako presidenteek Ariben.
Garbiñe Larreak Kosmetikoak sendabelarrekin liburua argitaratu berri du ARGIArekin. "Egin ezazu zuk zeuk" filosofia kosmetikoen mundura ekarrita, egunerokoan behar diren produktuak egiteko liburu teoriko-praktikoa da. Eskuragarri dago azoka.argia.eus webgunean.
Gero eta gehiago ikusten dira orkideak gure etxe barruetan. Bulego, denda, ile apaindegi, non ez daude landare edergarri horiek?
Badoaz basoak kolorez aldatzen, haizea hozten eta egunak mozten. Badator negua, eta lur lehorrean ageri da; baita itsasoan ere. Animalia migratzaileak hasi dira hegoalderanzko bidean, eta zerutik kurriloak hegan pasatzen diren bitartean, itsasotik zerea doa, ur epelagotara... [+]
Garbiñe Larreak Kosmetikoak sendabelarrekin liburua aurkeztu du azaroaren 7an Donostian. Azala, ilea eta gorputzeko hainbat atal garbitzeko eta zaintzeko behar ditugun produktuak guk geuk egiteko argibide eta informazio osoa ematen du liburuak. Auzi hau ez da azalekoa,... [+]
Naturopatiaren eta iridiologiaren mundutik iritsi zen Eztizen Agirresarobe Pineda ezkiotarra kosmetika naturalaren mundura: “Hirugarren urtea dut naturopatia eta iridiologia ikasketetan, baina lehenagotik ere egiten nituen ukenduak, kakaoak, eta antzekoak”, azaldu... [+]
Mendirik altuenetako okoilu gordeetan. Ziztu biziz haize hotzak zazpi hilabetez neguztatzen duen zokoan. Udan igotzen dituzten azienda saldoek motzean eusten dioten belaze bazterretako zuhaixken altzoan. Bertan ezin biziraunari eutsi eta basoak ere txil egin eta urrun-urrunera... [+]
Sardina bat... bi sardina... topatu ziren...
Atlantikoan, Mediterraneoan, Indikoan, Pazifikoan… Gauez bada, 25-55 metroko sakoneran; egunez sakonago, 100 metrorainokoan, harrapariengandik babesteko.
Udazken betean gaudela arnas bideei erreparatu beharra daukagu, garai honetan ia gehienok izango baitugu katarroren bat. Hori bakarrik denean gustura, arnasbideetako gaitz larriagoak zeharo gaiztotuta dabilzkigulako azkenaldian. Gure artean aurre zaintza egitea ohitura zabaldua... [+]
Urriaren 26an Amillubi kolektibizatutako lurretan auzolana eta Haziak liburuaren aurkezpena egin dituzte. Zestoako Portale Kultur Elkarteak eta Amillubi proiektuak elkarrekin antolatu dute ekitaldia.
Ürx’aphal bat badügü
herrian trixterik,
Nigarrez ari düzü
kaloian barnetik,
Bere lagün maitiaz
beit’izan ützirik:
Kuntsola ezazie,
ziek adixkidik.
Umetatik baserrian bizi izan dira Gillen eta Bittor Abrego Arlegi anaiak, Lizarraldean, Iguzkitza herrian. Familia abeltzaina izan da haiena baina baserria eta lursailak haien esku gelditu zirenean, proiektuari buelta bat ematea erabaki zuten bi anaiek: “Lur zatia eta... [+]