"Mina da mina, ez da piparra; gonak dauzka eta ez da andrea; bizarrak dauzka eta ez da gizona”. Kandido Izagirre fraideak jasotako asmakizun bat da. Erantzuna berak dioen bezala: kipulia. Tipula edo uinua, Allium cepa, oraintxe ari da makurtzen. Lur azalean erdia lurpean eta erdia bixtan hazi den buruaren gainean hosto motots tentea du tipulak, eta hazkundea gelditzen denean motots hori etzan egiten da edo tontortu; tontortu edo garatu, zakildu, zildu, loretu, lilitu, ernamuindu, kukulatu, morronkatu, tipula-morroiloa edo tipula-morrona eman, goiti joan, muskildu, hozitu, buztandu, gogortu, pirukatu, burutu, ziritu... Tipulak buruan bildu eta antolatu dituen erresalbuak eta gordekinak ez dira gure marmitakoak eta ajoarrieroak gozatzeko; lorea, fruitua eta hazia eman eta bere kastaren etorkizuna kateatzeko baizik. Garatze hori eragozteko berez etzan ez diren hosto sortak zenbaitek hankapean zanpatu eta makurtzen dituzte.
Uztailaren amaian eta abuztuaren hasieran, udaren beroenean, jasotzen da gordetipula. Lurretik atera eta eguzkitan utzi lur gainean bertan edo toki lehor eta haizeztatu batean. Lehortutakoan lur hondarrak astindu, behar bezala kontserbatzeko garrantzitsua da, lurrak hezetasuna erraz hartzen baitu eta tipula burua ustel dezake. Sustrai eta hosto iharren mutturrak moztu eta zintzilikatzeko kordan txirikordatu. Korda edo sorta, soka, haria, txorta, txirikorda, zarta, oko, sarta, adats, borka, morka, porka, borkila, mulko, mordo, golko, mortxokada, adalko, mustriko...
Tipula usain ederra dago orain bazterretan. Zenbaitentzako kirats samina eta gogorra dena gozoa eta ahoko zerurako bide onena da. Tipulazalea bazara eta jasotzeko toki egokia baldin baduzu, ez ibili zalantza-malantzan eta ekarri sorta batzuk. Euskal Herrian baditugu sona handiko tipulak.
Zallako gorria mendebaldetik dator. Kolore ikusgarria du; gorria esaten zaio eta gorri-ubel edo more ederra erakusten du buruaren hosto-geruza bakoitzaren ertzean. Boladan dago, eta gero eta ospe handiagoa hartzen ari da nekazarien ahaleginari eta sukaldarien bultzadari esker.
Nafarroako ekialdetik datoz gainontzekoak. Huarteko tipula “babosa” adibidez Agoitz, Oroz-Betelu, Zangotza eta Irunberri aldean egiten da. Ikaragarri handia izan daiteke 20 cm arterainokoa. Ustaizeko tipula ere sona handikoa da, eta Ustaizen bertan eta inguruko Nabaskoze almiradioan eta Zaraitzuko ibarrean lantzen da. Zapal-zapala da, bitxia eta aurkitzen oso zaila. Burgi aldean Salbaterra Ezkako “Salbaterrako tipula” ezaguna lantzen da. Ustaizekoaren antzekoa da, zapala baina gozoagoa. Biek ere arras gozoak izatearen sona dute; bere dasta gorena ahogozatzeko gordinik jan behar direla diote bertakoek, eta saltsa eta horrelakoetan nahastea, berriz, alferrik galtzea.
Zer egingo genuke tipularik gabe! Jan tipulatik, baina soilik tipula ez; gogoan izan: “Tipula jan, tipula lan”.
Txikitan kaian arrantzatu ohi genituen ‘pantxito’ gehienak ziurrenik bisiguak izango ziren, baina nekez ikusten genituen bisigu handiak. Izatekotan, jatetxe ezagunetan izango zen, arraindegietako bisigu gehienak kanpotik ekarriak ziren bitartean. Egun, kostaldeko... [+]
Nekazaritzaz eta abeltzaintzaz askotan entzuten da lanbide "oso lotua" dela, jai egunik edo oporrik ez dela existitzen. Ipar Euskal Herriko Onetik eta Etxaldia gasnategiek, Berria eta Aldudeko Esne Kooperatibekin elkarlanean, laborariei bakantzak bermatzeko egitasmoa... [+]
Galdera hau jaso berria dut Bizi Baratzeako postontzian: "Gaia San Joan bezperako familia afarian atera huen, Unanue sagardotegian, Azpeitian. Seguran Santa Engrazia egunean erein behar ditugun haziak bedeinkatzen dira. Erein beharreko hazi guztiak eramatea komeni al da?,... [+]
2022an Nafarroako Liburutegien Sareak martxan jarritako proiektu berezia da hazien liburutegia. Clara Flamarique Goñi da Nafarroako Gobernuaren liburutegi zerbitzuko proiektuen arduraduna, eta honela gogoratu ditu hastapenak: “Zaragozako liburutegian martxan zuten... [+]
Ur azaletik gertu dabiltza arrainak igerian. Zerbait uretarantz gerturatzen ari da, hegan: arrano bat dator, bere atzaparrak aurrerantz luzatuta eta zaplast! Uretan sartu da, bete betean. Arraina harrapatu ostean burua uretatik atera du arranoak, baina arrainak hondorantz egiten... [+]
Bost hilabete bete dira otsailaren 6an traktoreen mobilizazioak hasi zirenetik. Mirene Begiristainek eta Isabel Alvarezek ekofeminismoaren betaurrekoak jantzita aztertu dituzte mobilizazio hauek eta fokutik kanpo geratu diren laborariak eta aldarrikapenak ekarri dituzte lehen... [+]
Ingurumena, bioaniztasuna, uraren gestioa eta haurren beharrak oinarri hartuta, ikastetxeetako patioak aldatzeko proiektu kolektiboa jarri dute martxan Pirinio Atlantikoetan; Euskal Herriko lau herrik hartuko dute parte. Iruñean ere, itzal eta landare gehiago izango... [+]
Kakalardo adar-luze honen irudiak ez du zalantza izpirik uzten: ez du parekorik. Gure lurretan, eta Europa osoan ere, genero honetako espezie bakarra da. Bere tamaina handiak (kakalardo bat izateko, noski) eta bere kolorazioak gure begietan betiko txertatzen dira ikusteko... [+]
A zer lanak ematen dizkigun! Txoratzen gaitu tomateak (Solanum lycopersicum). Artaxoakoa dela, edo Tuterako Itsusia, edo Aretxabaletakoa, edo Erandiokoa, pikoluzea, gerezia dela, madari tomatea dela, Igeldo, mendigorria, transgenikoa dela, Eusko Labela dela, idi-bihotza, korta... [+]
Joxe Blanco Gomez laudioarra Lamuzanaturgunea blog-aren bultzatzaile eta Laudiokolore ekimeneko kidea da. Urteak daramatzate Laudion basa landareen inguruko sentsibilizazioa eta formazioa egiten, eta maiatzean, Arraño mendiko baso orkideen inguruko jardunaldiak egin... [+]
Urteak daramatza Cederna Garalur landa garapenerako elkarteak elikaduraren eta lehen sektorearen inguruko lanketa egiten Nafarroako Mendialdean. Elikadura osasuntsurako eta kontsumo jasangarriago baterako bidea egitea da asmoa, eta bide luze horretan, egitasmo berria gauzatu du:... [+]
Baso naturaletan estratu eta funtzio ezberdinak betetzen dituzten espezieak aurkitzen ditugu. Batzuek gaina hartuko dute, eta mende ugari bertan igaroko dituzte. Beste batzuek lehen urratsak emango dituzte, baso-kideengatik sakrifikatuko dira eta beraien gorpu ustelak sistemari... [+]