Attica (New York, AEB), 1971ko irailaren 9a. Atticako espetxeko presoak matxinatu ziren, eskubide politikoak eta bizi-baldintza hobeak lortzeko premiak bultzatuta, eta kartzela kontrolatzea lortu zuten lau egunez. Hasierako orduetan lau hildako izan ziren: hiru preso eta zaindari bat. Matxinatuek kartzelako 42 guardia eta langile bahitu zituzten.

ARGIAren egutegiko egun horretako sarrerak dioen moduan, 1.281 izan ziren matxinatutako presoak. Une horretan 2.243 preso zeuden Attican, berez eraikina gehienez ere 1.200entzat diseinatuta egon arren. Eta pilaketa ez zen arazo bakarra. Howard Zinn historialariak hala deskribatu zituen matxinadaren aurreko baldintzak: “Presoek egunean 14-16 ordu ematen zituzten ziegatan, posta irakurtzen zieten eta irakurgaiak mugatu, senideen bisitak pantaila bat tarteko egiten zituzten, osasun arreta oso eskasa zen, baldintzapeko askatasun sistema bidegabea, arrazakeria edonon…”.  Une horretan Atticako presoen % 54 beltzak ziren –New Yorkeko estatuko beltzen populazioa %20 ingurukoa zenean– eta zuriak %37 –estatuko populazioaren %70etik gora izan arren–. Guardiei zegokienez, aldiz, bat ez beste guztiak zuriak ziren.

Hasierako negoziazioetan presoen hainbat eskakizun onartu arren, Nelson Rockefeller estatuko gobernadoreak uko egin zion matxinatuekin hitz egiteari, eta laugarren egunean espetxea indarrez berreskuratzeko agindua eman zuen. 39 hildako eragin zituen erasoak: 9 bahitu eta 30 preso. Matxinada kontrolatu ondoren, kanpoan zain zeuden komunikabideei xehetasun osoz azaldu zizkieten matxinatuek hildakoei egindako izugarrikeriak. Gerora jakin zen ez zela egia, hildako guztiak polizia indarrek eragin zituztela.

Presoek, borroka luze eta gogorraren ondoren, 2012an lortuko zuten justiziak arrazoia ematea eta guztira 8 milioi dolar jaso zituzten kalte-ordainetan. Matxinada itzali eta berehala, New Yorkeko estatuak sei neurri onartu zituen, teorian, espetxeetako baldintzak hobetzeko. Praktikan ezer gutxi hobetu zen. Eta hobetutako apur hori desagertuko zen hurrengo bi hamarkadatan, AEB osoan drogaren kontrako lege desorekatu eta bidegabeak indarrean jarri zirenean.

"Presoak oraindik  eta gehiago deshumanizatzea lortu zuten"

Matxinadaren garaian 12.500 preso zeuden New Yorkeko estatuan; 1999an, 72.600. Egun, AEB da munduan espetxeratutako populazio portzentaje handiena duen herrialdea, guztira 2,3 milioi pertsona. Horietatik %40 baino gehieago beltzak dira, populazio osoaren %14 besterik osatu ez arren.

2016an, Heather Ann Thompson historialaiak Attican gertatutakoa xehe-xehe jaso zuen Blood in the Water (Odola uretan) liburuan. Protagonistak eta lekukoak elkarrizketatzeaz gain, publikoak ez ziren dokumentuak aztertzeko aukera izan zuen, Buffaloko artxiboetan izandako akats administratibo bati esker. Baina Thompson ez da baikorra: “Attican eta garai berean beste espetxe batzuetan izandako matxinadak estuki lotuta zeuden eskubide zibilen aldeko mugimenduarekin. Agintarien erantzun neurrigabeak lotura hori haustea lortu zuen, iritzi publikoa aurka jartzea eta presoak oraindik eta gehiago deshumanizatzea.

Badirudi, azken hamarkadan han eta hemen preso gutxi batzuk berriro hasi direla beren eskubideen alde antolatzen, baina gero ikusten duzu, adibidez, presoek egun inoiz baino denbora gehiago ematen dutela isolamenduan. Egungo baldintzak duela 50 urtekoak baino askoz okerragoak dira, Atticaren ondoren aldatu behar zena ez zelako aldatu”.