Arriskutsutzat edo mespretxagarritzat dituzten herritarrak sorterritik urruntzea edo mugetatik kanporatzea praktika zaharra da estatuen historian. Espainia eta Frantzia ez dira salbuespena, eta neurri horiek euskal herritarren aurka ere erabili izan dituzte.

Aipa daitezke 1794an, Frantziako Errepublikaren aurka egotea eta Espainiaren konplize izatea leporatuta, Landetara kanporatu zituzten Sara, Ezpeleta, Senpere eta Azkaineko 3.000tik gora herritarrak. Aipa litezke Bigarren Gerra Karlistaren ondoren Kanariar Uharteetara eta Kubara bidali zituzten Hegoaldeko milaka euskal herritarrak. ETAren sortzaileen kanporatzeak 1960ko hamarkadan; talde armatuetako dozenaka kiderenak Trantsizioan.

80ko hamarkadatik aurrerako gertaeretara mugatuko gara, ordea: batetik, ordurako aurreko deportatu eta kanporatu guztiak bueltatuak zirelako, ‘kontagailua’ zeroan utziz; bestetik, epe ‘demokratiko’ betean irekitako deportazio zikloa gaur egunera arte luzatzen delako. Susana Paniselloren Los deportados de ETA. Los olvidados del conflicto liburu argitaratu berria erabili dugu nagusiki gertatuaz dokumentatzeko.

Espainia eta Frantzia, mesfidantzatik kolaborazio estura

Trantsizio urteetan areagotu bazen ere, 80ko hasieran Espainiaren eta Frantziaren arteko kolaborazioa Ipar Euskal Herriko errefuxiatuen aurka ez zen Espainiak nahiko lukeena. Espainia ez zen, artean, demokrazia homologatua frantsesen begietara, eta euskal erresistentziak zein talde armatuek zilegitasun handia zuten herritar askoren begietara. 1981ean François Mitterranden Frantziako Alderdi Sozialistak (PSF) hauteskundeak irabazi zituen. 1982an Felipe Gonzálezen PSOE izan zen garaile Espainian. Ezkerrak gobernatzea Espainiak diktadurarekin apurtu zuela frogatzen omen zuen, eta Madrilen zein Parisen alderdi sozialistak zeuden gobernuan: bi urtetan “Frantziaren eta Espainiaren arteko kolaborazioak 180 graduko norabide aldaketa” egin zuen.

Espainiak Frantziari eskatzen zion errefuxiatuak eta iheslariak estraditatzea. Baina hori gehitxo zen euskal gatazka “Espainiaren arazo” bezala ulertzen zuen Frantziarentzat. Espainiak presioa egin zuen. Diplomatikoa eta politikoa, lehenbizi. Militarra ere, ondoren: GAL Ipar Euskal Herrian atentatuak egiten hasi zen. Aldi berean, Iparraldeko euskal herritar zenbait ETAn militatzen hasiak ziren, eta Iparretarrak taldearen jardun armatua gora zihoan. Gero eta “arazo propioagoa” zuen Frantziak Ipar Euskal Herrian, eta errepresioan sakontzea erabaki zuen.

Abenduaren 20an Mitterrand eta Gonzálezek bilera egin zuten Parisen, eta hartatik irtetean Gonzálezek Joan Reventós Espainiak Frantzian zuen enbaxadoreari adierazi zion: “Hau aldatu egingo da, ikusiko duzu”. Hogei egun beranduago, 1984ko urtarrilaren 10ean, Jendarmeriak hamasei errefuxiatu atxilotu zituen, horietariko sei deportatzeko ondoren. Gaur egunera arte luzatzen den deportazio zikloaren hasiera zen.

Inprobisazioa eta irregulartasunak

Sarekadaren egun berean Fernando Morán Espainiako Gobernuko Atzerri ministroak Panamarako hegaldia hartu zuen, herrialdeak deportatuak hartu zitzan eskatzeko. Deportazioaren hastapen inprobisatuaren erakusgarri da bidaia. Deportazioa urrats taktikoa izan zen, bederatzi hilabete geroago hasi ziren estradizioei bidea irekitzeko. Neurri trantsitorio moduan pentsatu zen, Espainiako Barne ministro Jaime Mayor Orejak 1997an onartuko zuenez: “Deportatuena une jakin batean inprobisatu zen figura bat da, konplexua, irregulartasunaren mugan”. Baina indarrean dirau 37 urteren ondoren.

Juridikoki salbuespenezko neurria zen deportazioa. Horrela definitu zuen deportatuetako batzuen abokatu izan zen Miguel Castellsek: “Zuzenbide garaikidean ohiz kanpokoa da figura hau: Estatu baten Gobernuaren esku-hartzea eta hitzarmen sekretuak direla eta, Estatu horretako hiritar bat deportatu egiten du beste Estatu bateko Gobernuak, eta hirugarren Estatu batean edukitzen dute, praktikan preso, zerbitzu sekretuen menpe”.

Frantziak, bere aldetik, pirueta judizial bat egin zuen delitu zehatzik leporatzen ez zitzaien edo kausa judizialik irekirik ez zuten herritarrak bere lurraldetik kanporatzeko. Are gehiago, deportatuetako asko errefuxiatu estatutuaren jabe ziren, Frantziak berak emana. 1954ko ordenantza batean oinarrituz, “Estatuarentzako edo segurtasun publikorako arrisku bat” izateagatik deportatu zituen Frantziak iheslari eta errefuxiatuak, froga zehatzik gabe. Neurri administratiboa zen, ez judiziala. Segurtasun irizpideak argudiatuta, azkenik, salbuespenezko bide bat gehiago erabili zuen Frantziak atxilotuak bermerik gabe eta administratiboki ahal bezain azkar deportatzeko: “erabateko presazko prozedura”. Atxilotuari kanporatze agindua jakinarazten zioten, asignazioa ezartzen zitzaion [eremu jakin batean bizitzeko agindua], eta abokatuekin edo senideekin kontaktua debekatu. Gehienez ere hilabeteren buruan, helmuga egun edo ordu gutxi batzuk lehenago jakinarazita eta inongo paperik gabe, hegazkinean sartzen zuten.

1984-1989: deportazioak

Panamako deportazioak kate luze baten lehen katebegia izan ziren. 1984an deportatu zituen Frantziak euskal herritar gehien, 28: Panamara (15, horietariko zazpi Kubara lekualdatu zituzten urte berean), Venezuelara (8), Dominikar Errepublika (1) eta Togora (4). 1985an bost: Cabo Verdera (3) eta Ekuadorrera (2). 1986an zazpi: Cabo Verdera (6) eta Gabonera (1). Urte horretatik aurrera, deportazio gehienak ETAren eta Espainiako Gobernuaren arteko Aljeriako negoziazio prozesuarekin lotuta egon ziren. Hasiera batean, negoziazioak ahalbidetzeko asmoz. 1987an hamazazpi euskaldun deportatu zituzten: Aljeriara (14) eta Venezuelara (3). 1988an ez zen deportaturik gehitu zerrendara. 1989an mugimendua handia izan zen. Urte hasieran Patxi Hernández deportatu zuten Aljeriara, eta ondoren, negoziazioak hautsita, Aljeriatik 27 euskal herritar deportatu zituzten Venezuelara (11), Cabo Verdera (10) eta Dominikar Errepublika (6). Horietariko batzuk aurretik ziren deportatuak, baina hamabirentzat deportazioaren hasiera zen. 1989an hamahiru pertsona berrirekin loditu zen deportatuen zerrenda, hortaz. Orotara 70 deportatu, 62 gizon* eta 8 emakume*. 1989tik aurrera ez zen deportazio berririk gertatu –1990ean lau deportatu lekualdatu zituzten Panamatik Venezuelara–, Frantziak eta Espainiak estradizioen eta entregen alde egin baitzuten.

Kontuan hartu behar da mugimenduak gehiago izan zirela, deportatuetako asko hasierako herrialdetik lekualdatu zituztelako behin edo gehiagotan, arrazoi ezberdinak medio: deportazio herrialdearen ezegonkortasun politikoa, osasun arazoak, Espainiaren interes politikoak, ETA-estatua negoziazioen bilakaera...

Askotariko baldintzak, oinarri bera

Frantziak deportatzen zituen errefuxiatuak, baina deportaziorako hirugarren herrialdea lotzeaz eta gastuak ordaintzeaz Espainia arduratzen zen –Togo eta Gabon izan ziren salbuespenak, Frantziak lotu baitzituen zuzenean–. Deportatuen baldintzak ezberdinak ziren herrialdez herrialde. Venezuelan eta Kuban lan egiteko eta etxebizitzetan ‘bakarrik’ bizitzeko aukera izan zuten. Poliziak jarraipen estua egiten zien edonola ere. Togon, Gabonen, Dominikar Errepublikan eta Ekuadorren poliziarekin batera bizi ziren deportatuak, giro itogarrian. Ekuadorren, Espainiako Polizia Alfonso Etxegarai eta Miguél Ánjel Aldana bahitu eta torturatzera heldu zen. Cabo Verden lan egiteko eta komunikatzeko aukera zuten. Aljerian mugimendu askatasuna zuten baina segurtasun indarrek hurbiletik kontrolatzen zituzten. Sao Tomen 33 urte eman zituen bakarrik Alfonso Etxegaraik...

Ezberdintasunak ezberdintasun, denak bizi ziren linbo juridiko batean, ziurgabetasun erabatekoan eta sorterritik milaka kilometrora. Oinarrizko eskubideen urraketa egiturazkoa, Espainiako Estatuak “estatu barruan bertan lortu ezin izango lituzkeenak”, Castellsen esanetan.

Espainiak bi irizpide nagusi zituen herrialdeak aukeratzeko: afinitate politikoa edota pertsonala –deportatu gehien hartu dituen Venezuelako presidente Carlos Andrés Pérez Felipe Gonzálezen laguna eta Internazional Sozialistako kidea zen, esaterako–, eta behar ekonomikoa –deportatuen gastuez arduratzeaz gain, Espainiak kredituak eta diru-laguntzak bideratzen zizkien herrialde hartzaileei ‘mesedeen’ ordainketa ez-ofizial bezala, Panisellok bere liburuan zehaztasunez ikertu duen bezala–.

Euskal Herriratzeak

Deportatuen egoerak ez zuen izan aldaketarik 1990-1996 aldian. 1996ko maiatzean PPk hauteskundeak irabazi zituen Espainian. Ekainean, Cabo Verdetik eta Aljeriatik ihes egindako María Rosa Alkorta eta Patxi Hernández Bruselan agertu ziren, Deportatu Politikoen Kolektiboaren izenean “nazioarteko komunitateari eta euskal jendarteari” zuzendutako agiri bat irakurtzeko. Deportazioari “behin betiko” amaiera jartzeko erabakia iragarri zuten. Egun batzuk geroago, hamar deportatu izan ziren prentsaurrekoa eman zutenak, Donibane Lohitzunen, eta Ipar Euskal Herrian bizitzeko asmoa agertu zuten. Frantziak estraditatzeko mehatxua egin zien, eta taldeak itxialdia hasi zuen Baionako katedralean. Polizia katedralean sartu zen azkenik, bi deportatuk ihes egitea lortu zuten eta beste zortzietatik Frantziak sei estraditatu zituen Espainiara. Deportazioaren izaera ankerraren aurpegi berri bat azaleratu zen orduan: deportazio urteak ez dira kontutan hartzen kondena murriztu edo likidatzeko espetxe zigorra jasoz gero. Azaroan, Errefuxiatu Egunaren testuinguruan, beste bi deportatuk jakinarazi zuten deportazioa hautsi zutela.

Antolatuena eta kolektiboena bai, baina ez zen deportatuek deportazioa hausten zuten lehenbiziko aldia. 96aren aurretik zein ondoren, herrialde batetik edo bestetik ihes egin dute deportatuek tantaka-tantaka. Horietako batzuk Euskal Herrian borroka armatua egiteko, ekintza armatuen testuinguruan hildako Patxi Rementeria eta José Miguél Bustinza kasu.

PPren gobernuak ere egin zituen mugimenduak gobernura heltzean. Batetik, kausa irekirik ez zuten deportatuei bueltatzeko aukera eman zien; ez ordea gainontzekoei. Gehienek ez zuten irtenbide indibidual hori onartu. Bestetik, deportatuen aurkako estradizio eskaerak aurkeztu zituen hainbat herrialdetan. Herrialde askok ez zuten estradiziorik onartu, legez kanpokoa zela argudiatuta: deportatuak estatuen akordioen ondorioz zeuden bertan, ez ihesean. Baina batzuk bai onartu zuten eskaria.

Mendekua eta babesa

2011ko urrian, ETAk borroka armatua behin betikoz uzten zuela iragarri zuen. 2012ko martxoan, Espainiako Auzitegi Nazionalak ebatzi zuen pertsona baten estradizio eskaera aurkezteak bere delituen preskripzioa edo akusazioaren iraungitzea eteten duela. Hau da, terrorismo delituetarako ezarritako 20 urteen preskripzio epea zerotik hasten dela berriz ere. Estatuaren mendeku gosea agerian geratu zen. Kontrako noranzkoan, 2013ko ekainean Euskal Iheslari Politikoen Kolektiboak agerraldi masiboa egin zuen, “Euskal herritar errepresaliatu guztiak Euskal Herrira eta beren etxeetara bueltatzeko garaia” zela esateko. Deportatuei dagokienez, zortzi dira ordutik beren sorterrira bueltatu direnak, aurretik espetxeratze arriskurik ez dutela ziurtatu ostean.

Gatazka armatua aspaldi amaitu bazen ere, haren zurrunbiloan jaiotako deportazioaren auziak irekirik jarraitzen du 37 urteren ondoren. Hamabi deportatu hil dira deportazio bitartean. Zortzik ezin dute bueltatu espetxearen mehatxuagatik, eta estatuak jarrera aldatu ezean litekeena da batzuk behintzat inoiz ez bueltatzea –antzeko egoeran daude beste 28 iheslari–. Herriratu direnetako askok behar material handiak dituzte, eta horiei aurre egiteko gainontzeko herritarrek ditugunak baino aukera gutxiago, urtetan ‘ez existitzearen’ ondorioz erretreta edo prestazio sozialak lortzea oso zaila zaielako. Behar emozionalak ez dira txikiagoak. Hamarkadak eman dituzte askok herritik kanpora, eta atzean utzi zuten Euskal Herria, senideak, lagunartea, denak aldatu dira.

Baina badute sostengurik ere. Herritarrena, Harrerarena, senideena, kide eta adiskideena. Ziurrenik ez da nahikoa, baina sostengu horietan sakontzean dago behar, zauri eta min horiek guztiak sendatzeko ukendua. Baita deportatuen historia ahaztuegia berreskuratzean ere: historia kolektiboa eta deportatu bakoitzarena; deportatuena eta beraiekin deportazioa sufritu duten lagun, senide eta seme-alabena. Bidean pilatu dituzten bizipen, galera, lorpen, min eta poz guztiak aintzat hartuta.