Mahai-ingurua gidatu zuen Amagoia Eskuderok gogoratu zuen debate honen aurrekaria beste mahai-inguru bat izan zela; aurreko urtean egin zen Emakumea*, espetxea, zaintza hain zuzen: preso egondakoek azaldu zuten kartzela zergatik den are zanpatzaileagoa emakumeentzat, eta irtenbidea kartzela abolitzea dela (erreportaje honetan ekarri genuen mahai-inguru horren kronika). Horrek bigarren aztergaia ekarri die Lurgatz talde feministakoei: justizia nola landu? Erasoen aurrean zer bide hartu?

Lurgatzek grabatutako bideo honetan ikusentzun daiteke mahai-ingurua osorik:

Espetxe politikaz galdetu zien lehenik Eskuderok, eta denak agertu zuten honekiko aurkakotasuna, ez dituelako legez ezartzen zaizkion “gizakia heztea” eta “birgizarteratzea” helburuak betetzen. Biurrunek oinarrizko kontraesana bistaratu zuen, “ia ezinezkoa da pertsona bat hezitzea eta gizarteratzea askatasunik gabe. Pertsonaren duintasuna eta muina da, hain zuzen ere, askatasuna. Psikologoek esaten dute 15 urtetik aurrera kartzelan egonda pertsona desegituratu egiten dela eta duintasuna galtzen duela, hain zuzen ere askatasunik gabe bizi behar izan duelako eta ez duelako gaitasunik ezer erabakitzeko”.

Ugartek sistema geroz eta punitiboagoa dela azaldu zuen: “Zigor Kodean aldaketak ‘titular kolpeka’ egiten dira, albisteen eta presio sozialaren arabera. Ez da legislaziorik egiten lasai, erronkei nola aurre egin pentsatuta... Zerbait oso dramatikoa gertatu da Cuencan? Bada lege aldaketa egiten da. Ondorioz, sistema geroz eta punitiboagoa da. Eta gainera ez dauka imaginaziorik: zigorren gehiengoa espetxeari lotuta dago, ez dagoelako beste motatako zigorrik edo erreparazioetara orientatutako legediarik”. Behin atea ixten denean espetxe barruan gertatzen diren oinarrizko eskubideen urraketetan inpunitate erabatekoa dagoela azaldu zuen: “Horretaz guztiaz eztabaida pausatua eman beharko litzateke, jendeak ezagutu behar luke zer den justizia administrazioa, eta ezagutu beharko luke oso ongi zer gertatzen den espetxeetan”.

Biurrunek zera erantzun zion: “Ez dut uste gizarteari asko axola zaionik espetxeen egoera eta espetxeetan dagoen jendea. Badakit herri honetan kezka berezia dagoela preso dauden pertsonekiko, baina batez ere preso dauden batzuekiko, ez guztiekiko. Salhaketa aparte uzten dut, zeren betidanik egin du lana preso guztiekiko. Baina ez dezagun nahastu gauza bat eta bestea. Preso dauden pertsona askotaz inor ez da gogoratzen, arduratzen eta kezkatzen”. Ugarte, bere txanda iritsitakoan, Biurruni zuzendu zitzaion: “Oso injustua da Biurrunek hori esatea, zeren 2019ko otsailean, EH Bilduk Legebiltzarrean 100 neurriko proposamen bat aurkeztu zuen, espetxe transferentziari begira. Bertan esaten duguna ez dago lotuta preso politikoen aferarekin”. Geroago, Biurrunek bere hitzartzea baliatu zuen Ugarteri erantzuteko: “Injustua ez dakit zergatik esan duzun. Esan dut gizarte hau bereziki preso batzuez arduratu dela eta ez preso guztiez. Nik ez dakit azken 40 urte hauetan zein tolosar seme-alaba egon diren espetxeratuta, ETAren inguruko presoak aparte, zeren horiek ezagutzen ditut, eta oso ongi dago. Nik neuk ere nire buruari horixe bera leporatzen diot, preso batzuez soilik arduratu izana. Uste dut hori ukaezina dela. Eta egia da azken urteetan egon dela beste kontzientzia bat”.

Francések kartzelen zilegitasuna jarri zuen auzitan: “Salhaketan kartzelaz dugun ikuspegia da desagertu beharko lukeen instituzio bat dela eta ez duela bestelako zilegitasunik erakundeetatik ematen zaiona baino. Gizarte eta norbanako moduan ez genuke onartu behar gure izenean kartzelak egoten jarraitzea. Kartzelak espazio totalitarioak dira, giza eskubideak sistematikoki urratzen diren lekuak. Nahikoa argudio bada, zeren sistematikoki eskubideak urratzen diren espaziorik ez litzateke existitu beharko. Gainera, kartzelak ez balu eskubiderik urratuko ere, uste dugu ez litzatekeela zilegi, askatasuna kentzea bera zigorra delako eta tratu inhumano eta degradantea delako, pertsonaren duintasunari eraso egiten diona zuzenean”. Bergizarteratzeko funtzioa bera ere kuestionatu zuen: “Nola bergizarteratu daiteke bazterkeriatik? Eta gainera nola nahi izan liteke pertsona bat bergizarteratzea pertsona hori baztertzen duen gizartean?”. Enfasia “delitu” hitzean jarri beharrean, oinarrian dauden gatazka sozialak konpontzen jarri behar dela defendatu zuen: “Kartzelan dagoen jendearen profila aztertzen badugu, ondorioztatu daiteke kartzela eta sistema penal osoa pertsona batzuei zuzenduta dagoela: politika kriminala, polizien, fiskalen eta epaileen begiradak zuzenduta daude kolektibo jakinetara, eta esaten da pertsona hauek egin dutela gaizki dagoen zerbait, ‘delitu’ bat. Hizkuntzak indar handia du eta gauza bati ‘delitu’ esaten badiogu askoz larriagoa dirudi, besteena den zerbait eta horren aurka borrokatu egin behar den eta zigortu behar den zerbait. Baina ahazten edo ezkutatzen zaigu delituaren atzean dagoen errealitatea: gatazka sozialak. Ez dago beste ezertxo ere delituen atzean. Kartzelan dauden pertsona gehienak kondena betetzen ari dira hain oinarrizkoa eta sinplea den gatazka sozial honekin zerikusia duen zerbaitengatik: pobrezia eta desberdinkeria sozialak. Mahai-inguru honetako gaira etorrita, kartzeletan dauden pertsonen %14-15 ari dira kondena betetzen lotura dutelako gatazka sozial hauekin: matxismoa, genero indarkeria, eta orokorrean patriarkatua. Guretzat oso garrantzitsua da begia oinarrian dagoen gatazkan jartzea, eta ez hainbeste “delitu” hitzean, hitz hori baita sistemak ikustea nahi duena, gainerakoaz itsutzeko. Hortik, apustu egiten dugu zigorraren kultura abolitzearen alde, ulertzen dugulako erabat patriarkala den sistema penalari eustea ez dela egokia edozein arazori erantzuteko, baina are gutxiago emakumeen kontrako egiturazko indarkeriari erantzuteko. Guretzat kartzela ez da zilegi inolako pertsonarentzat eta inolako deliturentzat”.

Kartzela, zigor izarra

Ugartek gogora ekarri zuen Aznar presidenteak egin zuen aldaketa: “2003an Aznarrek Zigor Kodean oso erreforma indartsuak egin zituen, eskuinaren agenda jarraituta, zailtzeko jendea espetxetik ateratzea eta zailtzeko erregimen ireki batean egotea. Erregimen itxia, bigarren gradua deritzona, ohiko bihurtu zen”.

Biurrunen arabera, “1995eko Zigor Kodean kartzela zigorrak erreserbatuta daude delitu larrientzat. Delitu arinei ez dagokie espetxe zigorrik, beste zigor batzuk baizik: isunak, gizartearentzat lanak egitea… Baina Espainiako Estatuan gertatzen ari dena da, horren larriak ez diren delituen kasu batzuk espetxe zigorrarekin zigortzen ari direla. Adibidez, Pablo Hasélen kasua. Askotan egiten dira gauzak gaizki, oso larriki urratzen dira arauak eta beste pertsonen eskubideak eta kalte handia egiten zaie besteei. Baina hori ordaintzeko, egindako kaltea arintzeko, leuntzeko, ez al dago beste biderik?”.

Francések ere berretsi zuen Espainiako Zigor Kodean dagoen zigor izarra kartzela dela: “Zigor Kode osoa dago zuzendua pertsonak azken pauso moduan kartzelan bukatu dezan. Kartzelaren alternatiba diren zigorrak existitzen dira, baina bi dira funtsean: isunak eta komunitatearentzako lanak. Buruan bortxatzailearen iruditegia dugunean, edo sexu jazarlearena, edo horrelako delitu larriak, normalean zuzenean kartzelara doaz. Garrantzitsua da hau gogoraraztea, zeren batzuetan badirudi Zigor Kodea biguna dela eta inondik inora ez da horrela, 1995etik hona erreformak egin izan zaizkio eta beti gogortzeko izan da. Zigor Kode gogor bat dugu, lehentasunez eta gehien ezartzen duen zigorra kartzela duena”. Kondenen etena ere hor dagoela azaldu zuen: “Hau da, pertsona batek kartzela zigorra jaso dezake baina baldintza batzuk betetzen baditu posible da kartzelara ez sartzea, denbora batean jarrera batzuk izatearen baldintzapean. Baina hori ez da kartzelaren alternatiba, kartzela hor dagoelako. Sexu delitu edo genero indarkeria kasu batzuetan badago aukera pertsona horri kartzela zigorra eteteko eta kasu horietan sistema bideratuta dago bi baldintza bete daitezen: biktimari kaltearen erreparazioa egitea eta neurri batzuk ezartzea biktima babesteko, hauek dira urruntze aginduak, komunikatzeko debekuak eta abar. Eta bestalde, aukera dago tratamendu batzuetara behartu zaitzaten, genero indarkeriarekin edo sexu indarkeriarekin zerikusia dutenak”.

Tratamendu horiei dagokienez, kartzeletan oso programa gutxi daudela salatu zuen Francések: “Kartzelan funtsean bi programa daude: bata da sexu erasotzaileentzat eta bestea genero indarkeriarentzat. Genero indarkeriarena ia kartzela denetan ezarria dago baina sexu erasotzaileenaz ditudan 2017ko datuen arabera, Espainiako Estatuko 69 kartzeletatik 29tan bakarrik zegoen ezarria. Adibidez, Iruñeko kartzelan ez dago sexu erasotzaileen ikastarorik, hiri hori hain paradigmatikoa izan denean, ez soilik Manada kasuagatik, baita Nagore Laffageren kasuagatik ere. Bi urte irauten ditu sexu erasotzaileen programak eta kartzela erakundeak berak dio jendeak bertan parte hartu ahal izateko baldintzapeko askatasunetik gertu egon behar duela, hau da, kondenaren 3/4ak beteta. Beraz, ez da administrazioak berak hasieratik egiten duen lan bat. Kartzela eskatzen dugunean, hau ari gara eskatzen: ez da ia lanik egiten birgizarteratzeko, eta egiten duguna da pertsona barrura sartu, atea itxi, giltza bota eta itxaron hortik ateratzen ahalik denbora gehien kostatu dakion”.

Biurrunek kartzelaren heziketa funtzioa bera zilegi ote den kuestionatu zuen: “Galdetu beharko genioke gure buruari ea estatuak baduen eskubiderik pertsona heldu bat hezteko. Eta zertan hezi beharko luke? Nik uste dut giza eskubideak izan beharko luketela heziketa horren muina eta edukia: ezagutu, jakin, norberak dituela eta besteek ere bai, eta errespetatu egin behar direla. Eta ez da inola ere gai erraza, estatuak preso dauden pertsonen kontrol ideologikoa egin dezakeelako. Eta erabaki dezake presoek zer nolako pentsamoldeak izan beharko lituzketen ‘ondo’ hezita dagoela edo gizarteratzeko ‘gai’ dela erabakitzeko”.

Epaitegiak min gehiago dakar

Ugartek azaldu zuen epaitegietako prozesuak oso luzeak eta mingarriak direla bi aldeentzat: salatuarentzat eta biktimarentzat. “Berez badago biktimak babesteko lege bat, baina inondik inora ere ez dira bere eskubideak bermatzen. Aste honetan tokatu zait neskatxa bat, sexu abusuak pairatu dituena, laugarren aldiz esplikatu behar izan duena oso-oso adin txikiarekin zer egiten zion bere aitak. Adibide bat da, baina ohikoa. Errugabeak ezin dira zigortu, noski. Baina nola egin daiteke hori biktimak kaltetu gabe? Azkenean amaitzen duzu emakume askori esaten bi aldiz pentsatzeko ea justizia administrazioan sartuko diren, horrek berbiktimizazioa ekarriko dielako, beraientzako oso gogorra izango delako, epaitegietan genero indarkeriaren edo bortxaketaren ulerkerak ez direlako gizartean ditugunak bezain zabal eta modernoak… behin epaitegiko atea gurutzatzen duzunean, iraganera joango bazina bezala da. Askotan frogarik ere ez dago, eta hor jada sartzen zara sinesgarritasunaren gerran, horrek dakarrenarekin horrelako kasu batean”.

Justizia errestauratzailea eta antipunitibismoa

Biurrunek justizia errestauratzailea zer den azaldu zuen, baina argitu zuen sistema barruko bide bat dela: “Justizia errestauratiboan lortu nahi dena elkarrizketa bat sortzea da, biktimaren eta biktimarioaren artean eta haien artean konponketa batera iristea. Baina horrek ez du saihesten sistema judizialaren martxa, nahiz eta leundu dezakeen honen erantzuna. Baina bilatzen dena beste zerbait da, eta biktima askok esaten dute oso ongi etorri zaiela horrelako sistema desberdin batean sartzea”. Maixabel Lasa hartu zuen adibidetzat: “Bera izan da justizia errestauratiboak eskaintzen dizkigun mesedeen aldeko ikurra. Berak esaten du zer nolako bakea eta lasaitasuna ekarri dion bere senarra hil zuten Luis Carrasco eta Ibon Etxezarretarekin elkarrizketatzeak eta ezagutzeak beraien sentimenduak, beraien arazoak, beraien beharrak eta abar. Carrasco eta Etxezarretari eskatu zaie egindakoa aitortzea eta prest egotea hori ordaintzeko, sendatzeko, konpontzeko. Horiek dira justizia errestauratzailearen oinarriak: aitortzeko eta konpontzeko prest egotea”. Etorkizunean aurrerapausoak emateko bere ustez norabidea zein den azaldu zuen Biurrunek: “Aurrerapauso bat izan da aitortzea delitu guztietarako egia, justizia eta ordainketa edo erreparazioa. Nik uste dut bai pertsonalki eta bai edozein gizarterentzat abiapuntu onak direla. Kontua da zer nolako ordainketa, zer nolako erreparazioa egiten den. Eta horretarako argi dago espetxeek ez dutela batere balio”.

Mahai-inguruan zehar antipunitibismoarekiko ezezagutza eta jakin-mina agerian geratu ziren, ea delitu guztietarako balio ote duen edo arinetarako soilik... Francések tartea hartu zuen honen oinarriak azaltzeko: “Antipunitibismoa ez da sistema bat, filosofia bat da, zeinak lan egiten duen gatazkak konpontzeko ezarria dagoen modu hau bukatu dadin: indar handia egiten baitute erakundeek delitu larrientzat prozesu penal bat eta zigortzeko leku bat egon daitezen. Antipunitibismotik planteatzen dena paradigma aldaketa da, filosofia eta kultura aldaketa, gizarte gatazkak beste logika batzuetatik planteatu ditzagun. Kargu egin gaitezen, delituen atzean dagoena ez dela pertsona hori zigortzeko beharra, baizik, gizarte bezala delitu horiek egitera eramaten gaituzten beharrak asetzea. Hori bera aplikatu behar da, guztioi oso desatsegin zaizkigun delituez ari garenean: genero indarkeria, sexu erasoak… horren atzean dagoena ez da delitu bat egin duen pertsona bat bakarrik, askoz gehiago dago. Baita ere planteatzen dugu delituak egiten dituzten pertsonekin arazo hori ezin dela landu zigor kodetik, prozesu judizialetik, eta zigorretatik. Emakumearen Aurkako Indarkeriaren 2019ko Makroinkestaren arabera, bi emakumetik batek jasan du bizitzan zehar edozein motatako genero indarkeria. Baina horietatik %90ak ez du epaitegietara jo. Ez salatzeko dauden arrazoi nagusiak dira lotsa, beldurra, salatu ezina, badakitela emango dioten konponbideak ez dituela aseko... baina horren ondorioa da, errealitatean, oso espazio zabal bat dagoela ez duena erantzun punitiboa ematen, eta punitibismo ofiziala iristen ez dena”.

Francések Biurruni erantzun zion, justizia erreparatzailea punitibismotik nola ikusten den azalduz: “Aipatu dituzun biktima eta biktimarioen arteko elkarrizketak noski erreparatzaileak direla. Antipunitibismotik bultzatzen dugu biktima izan den emakumea dela babestu behar den aldea eta horretatik abiatu behar dela zaintza. Ahalduntze handia ematen dio biktimari eta gizarteari. Baina horrek ez du ekarri behar automatikoki beste aldeak onartu behar izatea, erreparatu behar izatea… bultzatzen dena elkarrizketa da eta azken buruan, biktimak osatu ahal izan dezala bere burua, beste pertsona batek bera osatzea behar izan gabe, hau da, ez duela beste partearen errekonozimendua eta erreparazioa behar bera osatu ahal izateko. Eta osatu daitekeela prozesu judizial batetik pasatzeko tragua bizi izan beharrik gabe ere, horrek askoz min handiagoa sortuko baitio dagoeneko baduena baino”. Alternatiba hauek proposatu zituen: “Justizia errestauratzailea alternatiba bat da, noski. Baina ez Espainiako Estatuan aplikatzen ari den moduan: prozesu penalaren zerbitzura dagoen erreminta bat da egun. Guretzat, benetako justizia errestauratzailea da gatazken konponbide alternatiboez aritzen dena. Benetan sor daitezela espazioak, pertsonek haietara jo ahal izan dezagun gure gatazkak konpondu ahal izateko; ez delitu bat salatzeko, toki hori epaitegia baita. Espazio bat egon dadila zeinetan esan ahal izango dudan gatazka hau izan dudala, bai, zigor kodean agertzen dena, baina ez dudala hortik konpondu nahi, beste espazio batean baizik”. Espazio hauek jada existitzen direla eta zabaltzen ari direla azaldu zuen, baina estatutik ez dela bultzatzen gatazkak konpontzeko modu hau: “Estatuari interesatzen zaiona da jarraitu dezatela existitzen prozesu penalek, poliziek eta kartzelek”. Feminismoari zuzendu zitzaion amaitzeko: “Kontuz modan jartzen ari den ideia honekin: justiziak feminista izan behar duela. Atera gaitezen erabat kristauak, matxistak eta patriarkalak diren zigor logika hauetatik, zeina etengabe ‘justizia’ bilatzen aritzen den. Zer da justizia? Bakoitzak izango dugu gure definizioa. Beraz, justizia feminista? Ez, feminismo antipunitibista baizik”.

Ugartek “nahiko genukeenaren eta lortu dezakegunaren arteko oreka” kontuan izan behar dela esan zuen: “Nahiko genuke ez bortxatzaileak eta ez inor joatea kartzelara? Bada bai. Egongo lirateke metodo eraginkorrak bortxatzaile horrek berriz ez bortxatzeko? Garrantzitsua da sistema ez punitibista edukitzea baina garrantzitsua da baita ere jendartean segurtasuna bermatzea. Eta ez dut ikusten emakumeok lasai bizi garenik. Oso gauza politak esaten ditugu, baina gero errealitatean lur hartzen dugunean ea zer egiten dugun. Nik uste dut kasuetan graduazioak daudela. Ikusi behar da zein den testuingurua eta zer irtenbide ematen zaion bakoitzari. Guztientzako errezeta berak ez du balio”.

Transferentzien gaia

“Zer da espetxeen transferentziarekin etorriko dena?” galderari erantzun zion Ugartek: “Hiru gauza: batetik, presoak transferituko dira. Egun EAEn daudenak EAEko espetxe zaintzako presoak izatera pasatuko lirateke. Une honetan EAEn 1.300 preso inguru daude eta beste 200 inguru Nafarroan. Badira beste 800 bat preso egoitza administratiboa EAEn izanda, estatuko beste espetxeetan daudenak. Teorian, espetxe transferentzia emango balitz, preso horiek ere, aukera izan beharko lukete EAEko espetxeetara etortzeko. Transferituko den bigarren gauza funtzionarioak dira. Orain estatukoak direnak pasatuko lirateke EAEko funtzionario izatera. Eta hirugarrenik, azpiegiturak. Azpiegiturak diru kopuru batekin transferitu beharko dira, zeren Zaballakoa salbu, jasoko ditugun espetxeak erabat obsoletoak dira eta obrak egin beharko lirateke... Zubietako proiektua ere hor dago, Martutene itxi nahi delako…”. Transferentzia burutzeak denbora beharko duela azaldu zuen, eta pare bat urte barru egon daitekeela guztiz eskualdatuta. Baina orduan ere, zer ez da aldatuko? “Espainiako Zigor Kodearen arabera joango direla pertsonak espetxera. Eta aplikatuko zaien legedia penitentziario espainiarra izango dela. Preso politikoen kasuan, Auzitegi Nazionaleko exekuzio organoa izango litzateke espetxe zigor horien jarraipena egingo lukeena. Eta espetxe zaintzako epaitegia ez litzateke izango EAEkoa, Madrilgoa baizik. Zeren hori guztia aldatzeko, legislazioa aldatu beharko litzateke Espainiako Kongresuan eta Senatuan”. Orduan, aldaketarako tarterik bada? Ugarteren hitzetan: “Bai, marjena oso handia da zigorraren iraupenari eta espetxe baldintzei dagokienean eta bigarren hau da aspekturik interesgarriena”.

EH Bilduk espetxeen transferentzian egindako 100 neurriko proposamenaren hainbat puntu azaldu zituen: “Planteamendu aurrerakoia egin dugu, espetxe zigorra ahalik gutxien erabiltzeko, espetxe zigor hori ahalik eta motzena izateko, eta espetxealdia ahalik baldintza onenetan egiteko eta ahalik lasterren erregimen irekian bete dadin: Espainiako Estatuan erregimen ireki batera, hau da, hirugarren gradura sarbidea izateko, zigorra jada oso aurreratua izan behar duzu. Guk planteatzen duguna da, ohikoa izan behar lukeena erregimen ireki bat dela: ohikoa behar luke programa bat izatea, zigor betetzea komunitatearekin batera egitea, permeabilitate handiagoa, gardentasun handiagoa, kontrol publiko handiagoa… adibidez, Katalunian espetxea oso kontrolatua dago Parlamentaren eta gizarte eragileen aldetik, eta isolamenduaren neurria kendu egin dute edo aplikazioa asko murriztu dute Parlamentak horrela erabaki duelako mugimendu sozialekin”. Ugartek konfiantza du Euskal Herriko gizarte mugimenduengan: “Hemen bada mugimendu sozial andana gai horrekin arduratua dagoena eta aukera egongo litzateke espetxe horiek gardenagoak izateko, jendea ikuskatzera sartu ahal izateko, beste politika batzuk egin ahal izateko eta botere publikoak, hau da, espetxe eskumena hartuko duen Jaurlaritzak eta eragileek, familiek, presoek harremana beste modu batean izateko. Jendearen osasun baldintzak eta hezkuntza bermatuz, enpresekin baloratuz nola egin ibilbide soziolaboralak bermatzeko, familiekiko harremanak nola egin…”. Azpiegitura aldetik, Kanadako emakumeen espetxeak jarri zituen adibide, tesina haiei buruz egin baitzuen: “Kanadan halako lobby feminista bat eratu zen: zigor federalak betetzen zituzten emakumeen espetxeetan etxetxotan zeuden autoantolatuta, bisitak egunero zituzten, haurrak denbora gehiagoz eduki ahal zituzten… horrelako gauzak esploratu behar ditugu eta horregatik planteatu genituen 100 neurriak. Eta egia esan, Jaurlaritzaren aldetik dauden irizpideak entzunda, uste dut kontsentsu handia egon daitekeela mota horretako neurriak lortzeko, erakundeen aldetik ere”. Biurrunek izen bat eman zuen: “Eusko Jaurlaritzak kartzelen transferentzia lantzeko izendatu duena Demokraziarako Epaileak taldeko kide den Jaime Tapia Parreño da. Berak horretaz esperientzia handia dauka eta ikuspegi berezia, itxaropena ematen didana”.

Francések berretsi zuen hobekuntzak landu behar direla kartzeletan, “baina aboliziorako, ez betikotzeko. Baina ezin dugu ukatu existitzen duela eta beraz, antipunitibismotik aldarrikatzen dugu preso dauden pertsonen eskubideak errespetatzea, kartzelak existitzen diren bitartean. 2017an Nafarroan txosten bat aurkeztu genuen konpetentzia penitentziarioak eskuratzeko beharraz. Egin daitezkeen gauzak dira eta ez dira antipunitibismoarekin kontraesanean. Gauza bat baita logikak planteatzea, norantz jo nahi dugun bidea lantzeko, baina ahaztu gabe instituzio hau existitzen dela eta kartzelan dauden pertsonez ahaztu gabe”.

Aparteko testu honetan bildu ditugu Joxemi Zumalabeko kide diren Ainhoa Narbaizak eta Marta Luxánek eman zituzten azalpenak, herrietan eraso sexistak lantzeko antolatu izan diren autokudeaketa taldeetako esperientziak kontatuz.