40 lagun inguru bildu dira Larraina euskara elkarteak eta Zumaiako Udalak elkarlanean antolatzen duten zikloaren azken saioaz gozatzera. Lehen begi kolpean elkarren artean zerikusi gutxi duten hiru sortzaileren arteko hizketaldia dela pentsa dezake entzuleak, eta ez da oker arituko, ez tokikotasunak, ezta musika estiloak ere ez baitituzte batzen: arabarra den raperoa, rock abeslari lapurtarra eta indie munduan dabilen gipuzkoarra. Euskararen eta musikaren arteko harremanaz galdetuta, dauzkaten esperientziak oso bestelakoak dira, baita hartutako hautuen arrazoiak ere.

Sortzaile gisa hainbat diziplinatan euskaraz aritzen bada ere, Grises taldeko abeslari bezala gaztelaniaz aritzen da Amancay Gaztañaga zestoarra. Ekuadorren jaioa, gaztelania du ama hizkuntza, eta hizkuntza berean egin zituen biolin ikasketak. Herri euskaldun bateko taldea izan arren, buruan zuten musika motak ez zuen euskarazko ahotsik eta kanpoko erreferenteen bidez hasi ziren lehen akordeak jotzen: “Ingelesez ez genekielako hasi ginen gaztelaniaz sortzen, egin nahi genuen musika hizkuntza horietan egiten zelako”. 18 urte atzera egin beharra dago unea kokatzeko, euskaraz egun adina ekoizpen aniztasun ez zegoen garaira.

Jurgi Ekiza euskararen alde lerrokatu zen, Negu Gorriaken kontzertu baten ondorioz berak ere musikaria izan nahi zuela berretsi zuenean. Willis Drummond taldeko abeslaria eta gitarra-jotzailea euskaraz hazi bazen ere, erabilera ezak eta hezkuntza frantsesez jasotzeak euskararekin zuen harremanetik aldendu zuen, 17 urterekin AEK-n izena eman zuen arte. Musika “euskarara hurbiltzeko” ariketa gisa ulertu zuen bere garaian, eta egun ere hala dela dio, nahiz eta entzule moten arteko aldea geroz eta handiagoa izan, bere iritziz: “Duela 20 urte Negu Gorriaken kontzertuetara euskaraz ez zekien jendea joaten zen. Orain ere gerta daiteke, baina esango nuke egun euskaraz aritzen garenon entzuleak euskaldunak baino ez direla: komunitatearen zatiketa handiagoa dela esango nuke”.

Uxue Iturrate da hiruetatik gazteena, baita taula gainean muturra sartzen azkena ere. Ningra ezizenez da ezaguna, eta raperoa da. Julen Aperribai moderatzaileak “rap mundutik eta Gasteiztik datorren” artista gisa aurkeztu badu ere, Ningrak Bitorianokoa dela nabarmendu du, Arabako herri txiki batekoa. Faktore garrantzitsua da, aitortu baitu herrian nahiz ingurukoekin gaztelaniaz aritu arren, militantzia eta hezkuntza euskaraz jaso izanak eragina izan duela bere sortze prozesuan. “Euskaraz sortzen dut, hautu kontzientez”.

Horri tiraka, euskaraz egiteko zergatiaren atzetik tematzen diren kazetariei eta kritikariei egin die erreferentzia moderatzaileak, hautu kontzientea den ala ez galdetuz. Ekizak eta Ningrak argi diote erabaki politikoa dela musika euskaraz egitea, Iparraldeko egoera soziolinguistikoa ikusita, “guk ez badugu egiten, nork egingo du?” argudiori eutsita taularatzen baitira Willis Drummondeko musikariak. Ildo beretik doa Iturrate ere, egun euskaraz egiten den hip-hop ekoizpena eta erreferente eskaria ikusita dio ezinezkoa dela “joera naturalez” hitz egitea, hautu kontzientea baita Euskal Herrian sortzen ari diren estilo berriei euskaratik heltzea. “Euskal Herri euskaldunagoari begira, ederrena hautu naturala izatea litzateke, baina hori ez da egoera”, dio raplariak.

Gaztelaniaz egiten duten taldeen gainean ere harri bera jarri ohi dela gogorarazi du Gaztañagak eta geroz eta ohikoagoa dela euskal agendan hizkuntza bat baino gehiagotan aritzen diren taldeak aurkitzea. “Gauzak aldatzen ari diren seinalea da. Jendeak naturalki egiten du”. Hala, beste diziplinetan hizkuntzarekin onartzen diren joerak musikan “pentsaezinak” direla dio, antzerki obra bat bi hizkuntzatan estreinatzea, esaterako. Halakoetan ez dagoela hauturik nabarmendu du, eta ez dela zalapartarik sortzen: “Erdaraz sortutako obra bat saritu daiteke euskarazko obra onena bezala eta inor ez da asaldatzen”.

Norentzat sortu

Kanpoko merkatuan oihartzuna edo lekua izateko asmoz jo ohi dute zenbait musikarik euskaraz eta erdaraz abestera; etxeko publikoa ase eta urrunagokoei keinua eginda. Halakoen atzean, lortu nahi den publikoa Euskal Herritik kanpoko entzulea dela dio Ekizak, ez barneko erdal komunitatea. Musika popularra egin nahi duen sortzailearentzat jokabide zilegitzat jotzen du, baina kezka du ez ote dituen gizarteko bi blokeen arteko arrakalak areagotzen, euskaraz dakitenen eta ez dakitenen artekoa. Dena den, ziur da euskara hango nahiz hemengo entzuleentzat “erakargarria” dela, jendeari “berezitasunek” interesa sortzen baitie. “Willis Drummondekin nazioartean egin izan ditudan bira apurrek berretsi didate jendeari gustatzen zaiola euskaraz den musika entzutea, hizkuntza hegemonikoetatik kanpo kokatzen delako, edo erakargarria zaielako, biak izan daitezke”.

Berri Txarrak fenomenoari ere egin diote erreferentzia. Hiru artistek txalotu dute talde nafarrak lortutako arrakasta, eta arbuiatu dituzte profesionalizazioan bidea eginagatik taldeak jaso izan dituen kritikak, nahiz eta Ningrak ñabardura egin duen gaiaren inguruan: “Zein gorputzetatik lortu dute? Zein posiziotik? Apenas aipatzen den, baina zalantzak ditut gizonak izango ez balira lortuko luketen edo ez”. Dena den, guztiak bat etorri dira komertzializazio bidea ukaezina dela musikatik bizi ahal izateko. “Sortzaileok ez gara airea arnastetik bizi eta tamalgarria da profesionalizatzeko asmoz emandako pauso bakoitza fokupean jartzea”, dio Gaztañagak. Tinko kritikatu du egoeraren errudun sortzaileak baino kultur politika eza dela eta norbanakoen gainetik pisua kendu behar dela.

Ningra ere hasia da prekarietatearen lokatza sentitzen, oraintsu atera baitu lehen kanta. Politika falta nabarmena dela dio eta dirulaguntza sistemak musikarien arteko lehia areagotu baino ez duela egiten. Sorkuntza profesionalizatzeko beharra nabarmendu dute hiruek eta COVID-19ak agerian utzi duela beharrezkoa dela zirkuitu propioa izatea. “Areto profesionalak behar ditugu, agenda bateratua. Orain, esaterako, kontzerturik ez dugunez ez dugu nahikoa diru biltzen, eta laguntzak ez dira iristen”, azaldu du Gaztañagak.

Erreferenteen beharra

Erreferentzia eskasiaren aurrean berriak sortzeko beharra adierazi du Ningrak, musika estilo urbanoetan batez ere: “Normala da gazteek gaztelaniazko musika entzutea. Ia ehun artistatik bik baino ez dugu euskaraz sortzen. Ez gaituzte ezagutzen”. Gaztañagak ere uste du egun emakume sortzaile gehiago izatea oso garrantzitsua dela lokaletan entseatzen hasi berriak diren gazteentzat, bestela ez dagoela “zeri heldu”, iparrorratzik gabeko jarduna izan baitaiteke. Halaber, raplariak ez du uste euskara muga denik erritmo zehatz bati jarraiki gauza ederrak sortzeko, ezta egungo letrak kontzientzia gutxiagokoak direnik ere. “Orain egungo kezkei buruz abesten dugu. Duela 20 urte beste egoera bat zen, ez egungoa baino kontzientzia gehiagokoa. Gauzak aldatu diren heinean, letrak ere aldatu dira, baina konpromisoa bera dela esango nuke”.

Ekizak ere uste du jendeak gaur egun “pisu handia” ematen diola letren esanahiei eta horren adierazle dela euskarazko rapa bezalako generoek izan duten arrakasta: “Euskara maila igo delako ere hasi dira halako estiloak ugaltzen. Lehen, agian, gizarteari gehiago kostatzen zitzaion letrok ulertzea, baina euskaraz geroz eta jende gehiago alfabetatu den heinean, erakargarriagoak egin zaizkigu halako doinuak”.