Badoa herritarra bertso emanaldi musikatu bat entzutera... eta topo egiten du eszenatokian maskara kenduz biluzten diren bi gizontasun eredurekin. Nola iritsi zarete horretara, zer gertatu da horren aurretik?

UNAI MUÑOA: Emanaldi hau kontatu nahi batetik sortu zen. Ander eta biok terapian genbiltzan duela urte asko, eta gure bizitzako gauza asko deskubritzen ari ginen: ordura arte kateak eta trabak izaten ari zirenak kentzeak hainbesteko arindua sentiarazten zigun, kalean ere partekatu nahi genuela.

Nork gure historia kontatzen dugu, baina inor seinalatu gabe. Hori da gure modua: "Gu hemendik gatoz eta hau da birplanteatzen ari garena" kontatzea eta jendeak bere burua islatuta ikusten badu, zoragarri.

ANDER LIZARRALDE: 2013an Ez gara Palestinaz ari emanaldia estreinatu genuen, baita ere prozesu terapeutikoan deskubritutako elementuetan oinarrituta. Lehenbiziko emanaldi hartan behar pertsonal bat zen kontatzea, irrika handiagoa neukan. Erik eta Win egitea ez da niretzat behar pertsonal bat izan, gehiago izan da konpromisoa: kontatuko genuen horrek on egingo duela eta besteengan korapilo asko askatu ditzakeela sentitzen nuen. Ez da erosoa, Muñoari askotan esaten nion: "Nik ez zeukaat inongo beharrik gaur egunean hau kontatzeko, motel!", eta gainera eszenatokira ateratze hutsa estres bat da. Baina sentitzen duzu gizarteari zerbait onuragarria egiten ari zarela, geure ttikian. Gauza asko ulertzea, baina azken pauso sortzailea eman gabe, antzua da. Prozesu guztiek behar dute bukaeran materializatzea, norberak ikusitakoa transmititu ere egin behar da.

Antzerki zuzendaria ere izan duzue honakoan, Asier Sota. Emanaldian antzerkiak pisu handia du baina aldi berean "oso zuek" zarete. Nola landu duzue?

A. LIZARRALDE: Karikaturizatutako pertsonaiak dira Erik eta Win, nahiz eta gu garen. Hau da, gure keinu bakoitzaren adierazpenik handiena bilatu dugu, eraginkorra izan dadin. Baina nahiz eta gure berezko erreakzio bat izan taulara eraman duguna, ez denez bat-batekoa, hau da, badakizunez hori egin behar duzula eta gidoiaren parte dela, askotan blokeatu egin gara. Sotak lagundu digu desblokeatzen eta ereduak ematen.

U. MUÑOA: Sotari gidoia eman genion, bertso sortak, eta inprobisatu egiten genituen eszena batzuk. Sotak elementu guztiak hartu eta koherentzia bat, logika bat, hari bat eman dio, guk menperatzen ez ditugun elementu artistiko askorekin. Forma oso bat, historiak bilakaera izan dezan.

Eta bai, karikaturitzatuta baina gu gara taula gaineko pertsonaia horiek, baina hain justu pertsonaia hori egiten ari gara, hori bakarrik ez garela konturatzeko. Ni izan naiteke Arnaldiño, hau da, izan dezaket oso rol sozial, diskurtsibo eta erretorikoa, eta asko hitz egin eta konbentzitu eta seduzitu... baina hori da nik eraiki dudan pertsonaia, nire bizitzan zehar sozializatzeko. Okerrena da urte askoan sinetsi dudala hori naizela. Denborarekin konturatu naiz, "hori ere bahaiz, baina ez hori bakarrik". Badaude beste Muñoa batzuk erreprimituagoak daudenak, eta horiek sozialki ateratzea da lana. Hori guztia egin ostean, agian jada ez dut hainbestetan Arnaldiño izan beharrik: konturatu nahiz zer egiten dudan, zergatik, eta munduari esan diot "nire fartsa hau da". Eta beste Muñoa bat agertzen hasten da.

Eszenatokian zuen arteko harremana eta bilakera ikusten da, eta horretarako talka eta txispak ateratzen dira. Benetako harremanetan ere txispetatik egin duzue aurrera?

A. LIZARRALDE: Bai, emanaldi hau txispetatik atera da eta hori da emanaldiaren funtsa. Gatazka horretatik, saihestu nahi dugun horretatik atera dugu mamia, hori baita erreala. Beste guztia egiten, aurpegi ona jartzen eta politikoki zuzenak izaten denok dakigu. Baina pertsonok benetan harrapatzen gaituena da ikustea beste pertsona bati tekla bat ukitzen diozula. Zerbaitegatik egiten digute pertsona batzuek grazia, eta gorroto ditugu beste batzuk. Eta sentipen horiek lantzen badituzu, azkenean batak grazia gutxiago egiten dizu eta bestearekiko gorrotoa ere jaitsi egiten zaizu. Gizarte gisa ulertuko bagenu, besteengan errabia ematen digun hori geurea dela! Emanaldian honelako mezu batzuk ere eman nahi izan ditugu.
Errealitatean, urtetan gure laguntasuna txispetan oinarritu da, haserreetan, eta azken urteetan gardentasunean. Gure harremana terapiako probatoki bezala erabili genuen. Egun, gehiago barkatzen diogu elkarri "beno, Muñoa horrelakoa duk...", "beno, Lizarralde horrelakoa duk...".

U. MUÑOA: Nahiz eta batzuetan...
[barreak]

Pertsonala politikoa da. Asko biluztu zarete...

A. LIZARRALDE: Ez da erraza, zerbait kontatu nahi duzu, ez duzu inor seinalatu nahi, baina zu horra eraman zaituen pertsona kopuru bat bada, familia edo inguru bat bada... oso muga estua du kontatzeak, zeren nire historia da baina nahi gabe ere beste batzuen historia ere kontatzen ari zara publikoki. Ahalegin berezia egin dugu, eta hala ere, seguraski gure ingurukoren bat minduko zen. Terapia munduan gabiltzanok partekatzeko ohitura hartzen dugu, eta konturatzen zara gauza batzuk seinalatuta edo esplizitu eginda soilik joan daitezkeela zugandik.

U. MUÑOA: Epaitua izateko beldurrak asko eragiten dit, besteek zer pentsatuko duten, zer esango duten... entzuleak gure emanalditik ateratzeko moduan bi aukera ditu: ispilu modura gogoetarako erabiltzea (horrela bada, guretzat sari bikaina da), eta beste aukera horri ihes egitea da, ezkutatzea, eta esatea: "Hara Muñoa ze gizajoa!". Nik ikasi beharko dut komentario hori eramaten, eta balio izan dit epaitua izateari bere neurria emateko nire baitan. Badakit zein ditudan nire inguruan, eta haiekin sakontasunezko harremanak izateak ematen dit egonkortasuna, badakit haiekin ez naizela zenbait gauza ezkutatzen ibili behar. Azkenean, epaiari diogun beldurra, baztertua izateko beldurra baita. Beldur horri ihes egiteko behar dudan elementua da jakitea koltxoi on bat dudala, lagunarte sendo bat.

A. LIZARRALDE: Gogor egin diogu gure buruari eta bagenekien eszenara ateratzeko guk ere gaizki pasatu beharra geneukala neurri batean, eta lotsa ematen ziguten gauzak kontatzen ez bagenituen, ez genuela emanaldi on bat egingo.

Erik eta Win-en arteko botere harremana kontatzen duzue taula gainean. Nola lotzen duzue botere harreman hori genero sistemarekin?

A. LIZARRALDE: Gure lotsaren zatirik handiena, agertzeko zailtasunik handiena, gizon ereduarekikoa zen. Guri ezarri diguten gizon ereduaren ezaugarririk handiena, ahuldadea ezin agertua da. Eta hori oso bortitza denean, eragiten dizuna da zu ez agertzea zaren bezala, baizik eta "bale, bale, nolakoa nahi duzue izatea? Zuek esaten duzuen bezalakoa izango naiz". Guretzat garrantzitsua zen beste gizon eredu bat agertzea baina ez gure gizontasuna edo gure agresibitatea ukatzetik, alegia, ez burutik, erraietatik baizik. Emanaldian askotan ez gara politikoki zuzenak. Norbaitek gaizki hartu dezake, baina hauxe naiz ni. "Niri hau izatea eskatu didate baina ni ez naiz hau bakarrik" esatea, bada neurri batean eredu askatzaile bat emateko abiapuntua, "hi izan hadi nahi duhan bezalakoa". Emanaldia publikoari esaten ari zaio "entenditzen zaitut, niri ere pasatu zait gauza bera, baina ez naiz etorri zu juzgatzera". Babes hartzeko leku bat izatea nahi dugu eta gizarte honetan gero eta bakartuago gaudenez, ariketa polita da.

U. MUÑOA: Uste dut ongi erakusten duela gizontasunean dagoen noraeza handia. Gizonezko askok ez dakite non kokatu, mugimendu feministaren eta genero iraultzaren testuinguruan. Galderak dira planteatzen ditugunak, ez erantzunak. Ligatzeko eszenan, adibidez, bai Anderrek eta bai nik mutil eredu bana ateratzen dugu taulara, baina biok gaude galduta, eta publikoari sortzen zaion galdera da: "Eta zein da ligatzerakoan posizio natural bat, intoxikatu gabeko posizio bat?". Galdera horiek ez dira erantzuten, gu ere formazio prozesuan gaudelako.

Plazetan bat-bateko saioetan posible al da kareta horrela kentzea?

A. LIZARRALDE: Faktore askok eragiten dute, lehenik gaitasunak. Nahi dudana baino, bertsotan ahal dudana esaten dut. Batzuk ba omen dira nahi dutena esaten dutenak... emanaldian zerbaitegatik ez ditugu bat-bateko bertsoak kantatzen. Bat-batean askotan gaiak behartzen zaitu eta bertso saioa ez da biluzteko leku bat izaten, beste ezaugarri batzuk ditu. Urte asko kostatu zait konturatzen bertso saiora joaten nintzenean, nire buruari ematen nion barruko mezua zela "nitaz ez duzue barrerik egingo, e!". Egoera larrietan, eta bat-bateko bertsoa niretzako egoera larria da, lehenbizi agertzen zaizkidanak kareta horiek dira, hainbestetan salbatu nauten kareta horiek. Ez dituzu karetak agertu nahi, baina han agertzen dira eta hortik kantatzen duzu. Erik eta Win emanaldian kareta kentzen dugu eroso gaudelako, badakigulako zer kantatuko dugun...

U. MUÑOA: Bat-bateko saioetan zailagoa da nork bere baitako klandestinitatea ateratzea. Politikoki zuzena ez dena oso zigortua da eta plaza publikoan esaten baduzu, gehiago. Horrek barne polizia lan handia eskatzen du: "Hau ezin dut erakutsi, hau ezin dut esan...". Bat-bateko jardunean ez dut erraz ikusten libre aritzea, nahiz eta politikoki zuzena ez izan, nahiz eta esango duzuna eredugarri ez izan. Eta zerbaitek eraikiko bagaitu, hori izango da, klandestinoan duguna libre ateratzeak. Besteen kondeszendentziagatik esaten ditugun gauzek fundamentu gutxi daukate.

A. LIZARRALDE: Emanaldian mugitu egiten gara, ia negar egiten dugu, txoroarena... Bat-batean ari garenean, ez dugu ezta eskua poltsikotik atera ere egiten! Testuinguru bakoitzak bere arau zehatzak ditu. Publiko bezala ere, emanaldi batera goazenean pertsonaia bat ikusi nahi dugu, eta bertso saio batera goazenean berriz, bertsolari bat mugitzen hasten bada pentsatzen dugu "hau da pailazoa". Zer arraio, bertsolariak une horretan agian horixe egin nahi du, ez ote du bada mugitzeko ere eskubiderik? Baina halaxe da, formato batean hain libre sentitzen zara eta bestean hain lotua... Bertso mundua, nahi ez dela ere, juzgatzailea da eta zorrotza.