Gorka, zaborrak “jaten gaitu”?
Esango nuke arazo larria dugula hondakinekin. Asko eta mota askotakoak sortzen ditugu. EAEn bakarrik, urtero ia 6 milioi tona hondakin solido dira. Horietatik erdiak baino gehiago, 3 milioi, industriakoak dira, eta horietatik %40 zabortegietara bideratzen dira. Gero, 1,2 milioi hiri-hondakin daude, horietatik heren batek zabortegian amaitzen du eta beste %20 erraustu egiten da, eta, beraz, atmosferara doa. Beste milioi luze bat eraispenetik eta eraikuntzatik dator: neurri handi batean tratatu eta birziklatu egin daiteke, baina erdiak zabortegietan bukatzen du. Eta gero, 300.000 tona hondakin arriskutsu ditugu. Horiek, neurri batean, birziklatu egiten dira; baina zati bat zabortegietara joaten da, eta beste bat, azkenik, EAEtik kanpo doa, leku berezietan tratatu edo isuri behar delako.Laburbilduz, guztiaren ia %40k zabortegietan amaitzen du eta 200.000 tona airera isurtzen dira erraustegien bidez. Eta gainera, ezin dugu ahaztu erabiltzen eta zikintzen dugun ur guztia, itsasoan amaitzen dena.

Asko azpimarratzen da herritarren erantzukizuna zaborraz hitz egiten denean, baina aipatu duzun arabera, gehiena industria-hondakinak dira.
Industria-sektorea da hondakin-sortzaile nagusia. Eta hondakin horietako asko obra publikotik eta eraikuntzatik datoz. Herritarren erantzukizuna guztiz beharrezkoa da hondakinak murrizteko, baina kasu askotan produktu asko diseinatuta eta fabrikatuta dauden moduagatik ere lotuta gaude. Beraz, ekoizpen-sektoreak ere erantzukizuna du; eta, jakina, administrazioek, kontsumoarekin lotutako gai asko arautu beharko lituzkete, hasi plastikozko poltsekin eta produktuak errazago konpontzeko eta birziklatzeko muntaiaraino.

Hala eta guztiz ere, gizarteak ez al du uste gaur egun hondakinak askoz hobeto kudeatzen ditugula?
Baliteke. Argi dago, duela 50 urteko egoerarekin konparatuta, egoerak hobera egin du. Orduan, herrialdea legez kanpoko zabortegiz beteta zegoen, eta ibaiak... Bilboko itsasadarra seguruenik Euskadiko zabortegirik handiena izango zen. Hobetu egin zen administrazioak gai horietan sartu zirelako: isurketak arautu ziren; industriari kontrol handiagoa ezarri zitzaion; eta zabortegi kontrolatuak eraiki ziren, ingurumen-baimenekin arautuak. Horrek guztiak hobekuntza ekarri du.

Horrek esan nahi du bide onetik goazela?
Nik ez nuke hainbeste esango. Lortutako hobekuntza hor dago, baina ez da nahikoa. Eta gaur egun egiturazko aldaketak egin behar ditugu, ez zuzenketa txikiak.

Eta zein da egiturazko arazorik handiena?
Nire ustez oinarrizko arazo bat dago, ideologikoa: nik “karma” neoliberala deitzen dudan hori nagusi dela gure kudeatzaileen artean, eta horren arabera enpresa pribatuari “egiten utzi behar zaio”. “Arduratsuak” direla pentsatzeaz gain, esaten da haiek dakitela zer egin eta nola. Merkatua eta enpresa pribatuarekiko fedea dute. Merkatuak ondo funtzionatzen duela pentsatzeaz gain, uste dute merkatuak berak beharrezko pizgarriak sortzen dituela ingurumenaren, segurtasunaren eta osasunaren arloetan. Arazoak konpontzen dituen merkatu autorregulatuaren mitoa da. Fede horrek –hori sinesmen hutsa baita– utzikeria eta gehiegizko konfiantza dakartza, eta hori da dagoena Zaldibarkoa bezalako hondamendien oinarrian.

Uste okerrek, beraz, praktika txarrak sortzen dituzte...
Noski. Hainbat enpresak ez ditu gauzak behar bezala egiten horretara behartuak ez badira, eta beraz, haien praxi txarra dago, eta horrez gain, administrazioaren praxi txarra ere ematen da, kontrolatzen eta zigortzen ez duelako... Gainera, bezero- eta familia-konexioak daude enpresetan eta administrazioan daudenen artean. Esan bezala, hondakinen kudeaketan eta tratamenduan aurrerapausoak eman dira, baina interes-gurutzaketak ere gertatu dira, batzuk agian legitimoak, baina beste batzuk ez: enpresa pribatuen, administrazioen eta alderdi politikoen arteko gurutzaketak. Prozesu horietan beti dago lagunkeriarako joera eta praktika ustelak edo arduragabeak izateko arriskua... Zaldibarkoa oso gogorra izan da. Baina are okerragoa da kontuan hartzen badugu neurri erradikalak hartu ezean berriro gerta daitekeela.

Hondakinak kudeatzeko egungo sistemek ba al dute alternatibarik? Zer da ekonomia zirkularra?
Ekonomia zirkularra sistema sozioproduktibo bat da, hondakinak lurrera, atmosferara edo uretara isurtzen ez dituena, beste prozesu batzuen intsumo gisa erabiltzen dituelako. Horrek eraldaketa eskatzen du, metamorfosia; materialen zikloak itxiko dituzten berrerabiltze eta birziklatze prozesuak bilatzea; hondakinik sortuko ez duten prozesuak eta material alternatiboak bilatzea; edo birziklatu daitezkeen beste hondakin batzuk sortzea. Jakina, kasu batzuetan logika zirkularrak ekoizpen-jarduera jakin batzuk etetea eskatuko du.

Horrek eskatzen du gure bizi-ereduaren alderdi asko birformulatzea, besteak beste, dugun neurriz gaindiko mugikortasuna; ekonomia askoz lokalagoa sustatzea, maila globalean materialen mugimendua txikiagoa izan dadin; erregai fosilen kontsumoa eta garraioa ahalik eta gehien murriztea. Aldaketa oso sakona da, trantsizio ekologikoa deitu ohi duguna baino harago doana.

Nork gidatu behar ditu aldaketa horiek?
Guztioi dagokigu: eragileei, erakundeei, herritarrei... baina aldaketak erakundeek eta gobernuek arautu behar dituzte. Zientziak dioenari ere erreparatu behar zaio. Gustatu ala ez, errealitateak eta naturak zientziak aztertzen dituen legeen arabera funtzionatzen dute, eta ez guk eztabaidatu eta alda ditzakegun legeen arabera. Natura ez da demokratikoa, nolabait esateko. Horrek ez du esan nahi politikak zientziaren eranskin hutsa izan behar duenik, baina gauza batzuk modu batekoak dira eta egokitu egin behar gara, politikoki kudeatzea zaila bada ere. Eta arduradun politikoek premia horren berri eman behar diete herritarrei.

Industria-hondakinetara itzuliz. Zer iritzi duzu ekotasari buruz? Arazoaren konponbidea al da?
Ekotasak eta ingurumen-zergak politika fiskaleko tresnen parte dira, eta ekonomia zirkularra bultzatzeko eta gure sistema sozioproduktiboa jasangarriagoa bihurtzeko tresna baliagarriak dira. Azken batean, kapitalak beti kanpora atera nahi dituen kostuak barneratzeko balio dute. Gaur egun oso merke ateratzen da hondakinak zabortegi batera isurtzea edo erraustegira eramatea, kanonak oso txikiak direlako. Eta horrek ez du estaltzen hondakinak kudeatzeko jarduera horien ondoriozko ingurumen, gizarte eta ekonomia kostua. Ekotasak, neurri batean, kalteak orekatzen saiatzen dira, baina, ikuspegi integral baten baitan, beste neurri askorekin osatu behar diren tresnak dira. Kontrol kontua da. Argi badugu jarduera jakin batzuek inpaktu eta kostu onartezina dutela, neurrigabea, administrazioak jarduera hori arautu behar du, mugatu edo debekatu. Jarduera horiei alternatibak bilatu behar dizkie.

Etxean egunero zenbat zabor sortzen dugun jakiteko daturik ba al dugu?
Etxeetan ia kilogramo bat sortzen da pertsonako eta eguneko, baina ia %40 hondakin organikoa da, eta nahastuta biltzen da. EAEn, gainera, egunero 800 tona hondakin organiko sortzen dira, eta 600 tonak zabortegietan eta erraustegietan amaitzen dute. Hau astakeria bat da, frakzio organikoa bananduta bilduko balitz, honekin konposta sortu eta ongarri bezala erabili ahal izango litzatekeelako. Hori da bidea: posible den neurrian hondakin mota desberdinak bereizita biltzea, horiek baliozko beste material batzuk bihurtzeko.

Zer birziklatze-tasa ditugu?
Hiri-hondakinen birziklapena ez da %50era iristen, baina Europako araudiak kopuru hori 2020a baino lehen gainditzera behartzen gaitu. Hala ere, Europa mailako hurrengo urteetarako helburuak harago doaz. Argi dago ez ditugula helburu horiek beteko. Arrazoi nagusia da hondakinak bereizi gabe biltzen direla, instalazio handietan, batez ere erraustera eta zabortegira bideratuta. Hori horrela da hondakinen kudeaketa enpresa handien esku utzi delako, azpiegitura handietara bideratua, eskulan gutxirekin eta kapital-inbertsio handiekin. Diseinu hori ez da ondo egokitzen materialen balorizaziora eta birziklatzearen helburuetara. Bai, birziklatzen da, baina hobetzeko tarte itzela dago, eta horrek kudeaketa eta tratamendu-sistema aldatzea eskatzen du.

Atmosferara isurtzea lehenetsi da, bereizi gabe bildutako hondakinak erraustuta.
Bizkaiko Foru Aldundiak, zehazki, hiri-hondakinei buruzko datuak askotan manipulatu ditu. 2015ean, esaterako, birziklatze-tasa %67 baino handiagoa zela iragarri zuen, baina benetan %40 baino txikiagoa zen. Oraindik ere, kalkuluan sartu behar ez liratekeen obra-hondakin asko birziklatutako hondakin gisa zenbatzen ditu.

Hondakin guztiak proportzio berean birziklatzen dira?
Aldeak daude hondakin motaren arabera. Industria-hondakinen kasuan, birziklapena %50etik gorakoa da. Birziklapenak askoz handiagoa izan beharko luke eraikuntzan, siderurgian eta papergintzan. Sortutako industria-hondakinen %40k Zaldibarko zabortegietan amaitzen du. Enpresei merkeagoa egiten zaie isurketa-tasa ordaintzea eta ahaztea prozesu alternatiboak bilatzea baino.

Beraz, badirudi hondakinak biltzeko moduak asko baldintzatzen duela hondakinen kudeaketa. Nora doa egunero sortzen dugun zaborra?
Egungo kudeaketa ereduan, hondakinak nahastuta biltzea eta bereizi gabe tratatzea lehenesten da, zaborra instalazio handien bidez lurzorura (zabortegietara) eta atmosferara (erraustegietara) isurtzea. Industria-hondakinek zabortegian amaitzen dute batez ere, eta hiri-hondakinek zabortegietan eta atmosferan. Baina horren aurretik, hiri-hondakinen kasuan, birziklatzen ez duten aurretratamendu-plantetatik pasatzen dira. Bizkaiko TMB plantan (tratamendu mekaniko-biologikoa), adibidez, %7 baino gutxiago birziklatzen da, eta gainerakoa, zabortegira eta atmosferara doa.

Hirigune txikietan, atez atekoa bideragarria da, eta aparteko bilketa-tasa bereiziak ahalbidetzen ditu, “gainerakoa” zatia asko murriztuz. Hirigune handietan txartel bidezko sarbide kontrolatua duten edukiontziak erabil daitezke. Gakoa da hondakinak egunero kontrolik gabe nahastuta botatzeko aukera ematen duten edukiontziak kentzea. Hori da indartu eta bultzatu behar den kudeaketa eredua. Arazoa da eredu konplexuagoa dela, enpresei eta administrazioari antolaketa handia eskatzen diena, askoz eragile gehiago inplikatzen dituena, eta batez ere, orain hondakinekin diru gehien irabazten ari direnak alboratzen dituena.

Zer esan dezakezu Hego Euskal Herrian dauden zabortegi eta erraustegiez?
Hiri hondakinak errausteko bi planta daude gaur egun Euskal Herrian; Zabalgarbi Bizkaian, eta Zubietako planta Gipuzkoan. Hondakin horiek hondakin solido bat sortzen dute, zabortegian amaitzen dena, zepak. EAEn dozena bat zabortegi baino gehiago daude aktibo; handiena Zaldibarkoa zen. Zaldibarko tragediak zabortegian amaitzen duten hondakin gehienak industriako eta eraikuntzako hondakinak direla erakutsi du. Hondamendia gertatu eta aste batzuetara, Eusko Jaurlaritzak neurriak jarri zituen abian industria-sektore garrantzitsuenek (eraikuntza, paper-fabrikak, siderurgia) orain arte zabortegietara doazen urteko 700.000 tona balorizatzeko. Zergatik ez da lehenago egin? Enpresentzat erosoagoa eta merkeagoa zelako.

Zabortegi publiko eta pribatuak daude. Sistema publiko bat egon beharko litzateke kontrol handiagoa izateko?
Bizkaiko dozena bat zabortegietatik bi baino (Artigas eta Jata) ez dira Garbikerrenak, hau da, publikoak. Araban, Gardelegi Gasteizko Udalarena da; Gipuzkoan, Epele eta Aizmendi mankomunitateenak dira, eta hirugarrena Mutiloa, pribatua eta ixtekotan dagoena.  Igorren orain aktibo dagoena kasu bitxia da: Garbikerrek eraiki zuen, ondoren enpresa pribatu bati emateko. Zubietako eta Zabalgarbiko erraustegietako konexio publiko-pribatuek liburu baterako emango lukete. Hondakinak kudeatzeko sistema publiko integrala demokratikoagoa eta gardenagoa litzateke. Dena den, egungo kudeaketa-sistema ere ez da pribatua; izan ere, ingurumen eta gizarte-kostuen zati handi bat barneratzen ez denez, enpresen kostu horiek azkenean sistema publikoaren esku geratzen dira. Hor dugu Zaldibar: noizbait jakin beharko dugu hondamendiaren kudeaketak zer kostu duen, eta nork estaltzen duen.

Baina, posible al da zabortegiekin amaitzea?
Oso zaila da, beti geratuko baita errefusa zati txiki bat, nonbait gorde beharko dena. Baina zati txiki hori minimizatu egin daiteke; gakoa da hondakinak jasotzerakoan ondo bereiztea eta material bakoitzarentzat tratamendu zehatza bilatzea.
Errausketa ez da alternatiba baliozkoa: oso kutsagarriak diren substantziak isurtzen dira, hala nola dioxinak eta furanoak, han bertan sintetizatuak. Hondakindegian amaitzen diren hondakinak ere sortzen dira, zepak. Eta hondakin solido arriskutsuak, errautsak adibidez.

Zergatik esaten zaio balorizazio energetikoa erraustegien ordez?
Iruzur bat da. Errausketak ez ditu materialen zikloak ixten: erraustutakoaren %80 atmosferara isurtzen du eta %20 lurrera; oso gai kutsagarriak sortzen ditu (dioxinak, furanoak eta beste konposatu arriskutsu batzuk). Elektrizitatea sortzen du, egia da, baina oso zikina da. Aukera hobeak daude. Eta, kasu batzuetan, ezta hori ere: Zabalgarbik 2006an eta 2007ko denbora-epe batean 300.000 tona hondakin erraustu zituen balorizazio energetikorik gabe, eta administrazioak primeran zekien hala egin zela. Hala ere, bederatzi milioi euroko primak kobratu ahal izan zituen hondakinen bidez elektrizitatea sortzeagatik, baina hori guztiz ezinezkoa zen, hamazazpi hilabete horietan, lurrun-turbina matxuratuta zegoelako.