Baliteke aurtengoa izatea Donostiako Zinemaldiak aspaldian izan duen ediziorik bereziena, COVID-19aren aurrean hartu beharreko segurtasun neurriek erabat baldintzatuta hasiko baita festibala: antolakuntzak artaziak sartu behar izan ditu programazioan eta iazko edizioarekin alderatuta 159 emanaldi gutxiago izango dira 2020an –%23ko jaitsiera–, pelikula gutxiago programatuko dituzte –2019arekin konparatuta minus 65, %31ko murrizketa– eta oro har birusak markatutako edizioa izango da, aretoetan ere jende kopurua asko kontrolatuko baita, Kursaalean gehienez 600 lagun sartuz, denak derrigorrez maskara jantzita, emanaldien arteko desinfekzioak, zenbakidun sarrerak positiboen jarraipena errazago egin ahal izateko, publikorik ez izarrak alfonbra gorritik pasatzen direnean... José Luis Rebordinosek zuzentzen duen taldeak uztailean baztertu zuen Zinemaldia bertan behera uztea, baina baita aurtengoa ohiko edizioa izatea ere. Ez dago baldintzarik orain arte ezagutu dugun zine jaialdia egiteko, pantaila handiak ezin dio bizkarra eman inguruko klimari. Kalea maskarada distopikoa baldin bada, zine proiekzioak horren ispilu izango dira.

Baina egoerak beldurrezko pelikuletarako osagaiak eskaintzen baditu ere, badirudi Zinemaldiak eta Elias Querejeta Zine Eskolak zirrikitu bat ireki nahi izan dutela gidoi katastrofistan, festibalaren iraganari begira jarriz. Irailaren hasieran EHUren Udako Ikastaroa antolatu zuten, Zine-jaialdiei buruzko begirada kritikoak izenburupean; eta hil honen 9an inauguratu da Gasteizko Artium museoan –zeina murrizketen eta kaleratzeen erruz lan-gatazka handi samarrean murgilduta dagoen– Zinemaldiak 24 edizio izan ditu: ez dugu gogoko erakusketa. Azken honen izenburuak 1977ko Zinemaldiko aldizkarian agertutako esaldi bati egiten dio erreferentzia, izan ere, duela 43 urte, kalean birusen ordez ukabil itsutuak, gas potoak, zer eskatzen du herriak, haustura ala erreforma eztabaidak bolbora bezala zebiltzanean, Donostiako Zinemaldiak ere utzi egin zuen ordura arte Francoren erregimen faxistaren hegalpean egindako bidea, bide berri eta ezohikoak hartuz.

Pablo La Parra ikerlari eta zine eskolako irakaslea izan da aipatutako bi egitasmoen bultzatzaile nagusia eta, bere gidaritzapean, Zinemaldiaren artxibotik berreskuratu dira ahaztu samar geratu diren historiak, pentsarazten dutenak irailean Gipuzkoako hiriburuak zinemarekin izaten duen zita iritsi zela beste zerbait izatera, orain ezagutzen duguna ez bezalako zerbait, herritarren parte hartze handiagoa zeukana, garaiko eztabaida politiko eta sozialen pultsua hartu zuena, hiriko auzoekin eta inguruetako herriekin konexio handiagoak bilatu zituena eta, noski, deserosoagoa bihurtu zena orduko botere politiko eta ekonomikoentzat. Atzera begirako ariketa kritiko horrek garrantzia izan dezake orain, kultura pandemiaren albo-kalteen zerrendaren goialdean agertzen ari denean, sektoreak etorkizunari beldurrez begiratzen dion unean. Beharbada Kristin Ross historialariak 219. Larrun aldizkarian planteatutakoa berreskuratzeko unea da Zinemaldiarentzat ere: zer iragani begiratu, nolako etorkizuna imajinatzeko. Eta alde horretatik ez dago zalantzarik, 1977ko edizioak bestelako etorkizun batzuen posibilitateak erakusten ditu hemendik aurrera antolatuko diren Zinemaldientzat.

Festibal frankistatik herriaren Zinemaldira

Donostiako Zinemaldia 1953. urtean sortu zen, alegia, gaur egungo Europako zine-jaialdi garrantzitsuenen hamarkada berean –Venezia, Cannes, Berlin, Locarno–. Ez da kasualitatea: Gerra Hotz betean, zine jaialdi bat “diplomazia kulturaleko aparatu konplexua zen”, dio La Parrak Artiumeko erakusketari testuingurua emanez idatzi duen artikuluan. Adibidez, filmak estatu bakoitzeko enbaxadek edo zinema institutu ofizialek aukeratzen zituzten; eta festibalak, nolabait, zinemaren “Joko Olinpiko” modura pentsatzen ziren. Donostiako festibalak, gainera, Francoren erregimen faxistarentzat nazioarteko onespena bilatzeko tresna izan nahi zuen. Esan liteke produktu arrakastatsua izan zela, sortu eta lau urtera FIAPFek (Nazioarteko Film Ekoizleen Elkarteen Federazioa) goi mailako kategoria eman baitzion.

Gero, hurrengo hamarkadaren amaieran, iceberg geopolitiko hori apurka kraskatuko zuten 68ko maiatzak eta haren ostean hasitako borroka-zikloak, Europako zine-jaialdietan ere arrasto sakonak utziz –irakurri Cannes, Berlin eta Veneziako festibalen eraldaketari buruzko koadroa erreportaje honetan–. Donostiako festibalak, ordea, erregimen frankistaren atzaparretan jarraitu zuen Miguel de Echarriren gidaritzapean, baita seinale guztiek aldaketaren beharra erakusten zutenean ere.

1975: Suediako Zinematografia Institutuaren zuzendari Harry Scheinek telegrama bidez Donostiako festibalari iragarri dio pelikula suediar guztiak erretiratuko dituztela urte hartako ediziotik, Garmendia eta Otaegi ETA politiko-militarreko kideen aurkako heriotza-zigorrengatik. De Echarrik erabakia irentsi beharko du, baina erantzungo dio onartezina dela “herri honetako barne-arazoetan” muturra sartzea.

1976: irailaren 8an Guardia Zibilak Josu Zabala tiroz hilko du Hondarribian. Krimenari erantzunez sutan jarriko da Euskal Herri erdia. Garrak Donostian. Hastear den festibala bertan behera uzteko eskatzen dute, baina de Echarrik berean jarraituko du. Eta gertatuko dena gertatuko da: Luchino Viscontiren L’Innocente filmarekin hasiko da jaialdia edo, nondik begiratzen zaion, minutu batzuk lehenago Victoria Eugenia antzokiaren atarian poliziak egingo du inaugurazio ekitaldia, zakur gosetien hortzak estuturik, ezker-eskuin borra-kolpeka, tiroka, manifestariak eta zinemara zihoazen agintariak bereizi gabe. Egoeraz nazka-nazka eginda dauden gazte militanteak nonahi agertzen dira, baita festibalaren nazioarteko epaimahaia afaltzen ari den jatetxean ere, dena hankaz gora botaz. Eta errematerako, greba orokorra Zabalaren doluz. Herriak ez du barkatuko, hiri osoa poliziaz josita; disimulatu nahi du festibalak, esan nahi du hemen ez dela ezer pasatzen, eta lortuko du nola edo hala urte hartako edizioa bukatzea, baina dena aldatu nahi dutenen bultzada hainbesterainokoa da, urte hura amaitzerako Donostiako festibalaren kudeaketa eskuz aldatuko dela: Madrilgo Informazio eta Turismo Ministerioak euskal administrazioen esku utziko du.

1977: aldaketa sakonak Zinemaldiaren antolakuntza-batzordean, non agertuko diren, industriako eta administrazio publikoetako kideez gain, herri mugimenduetako ordezkariak, artisten elkarteetakoak, zineklubetakoak eta, batez ere, auzo elkarteetakoak. Aldaketak: euskara agertzen hasiko da Zinemaldiko karteletan eta aldizkarietan, gaztelaniak hegemoniko izaten jarraituko badu ere. Aldaketa gehiago: erbesteratutako zinegileak Donostiara itzultzen hasiko dira –Luis Buñuel, Antxon Ezeiza, Luis Alcoriza–, eta ohorez hartuko ditu jaialdi berrituak. Aldaketak, noski, programazioan, egarri egunak direlako, egarri egunak Zinemaldian, urtetan diktadurak lapurtutako askatasunak berreskuratu nahi dira, denak batera, pantailan erakutsiz Venezuelako torturak Aljeria kolonizatua Euskal Herriko salbuespen egoera Federico García Lorca Juan Paredes Manot Txiki-ren azken hitzak Eusko Gudariak gara Euskadi askatzeko; eta argiak pizten direnean ere, dena da diferente: “Bazirudien Zinemaldiko edozein bilkurak posizio-hartze borrokalarietara zeramala”, esplikatu du La Parrak.

Bor-bor horretan, “Auzoak eta herriak” saila ere sortuko da, ikerlariaren arabera “festibal demokratiko berriaren ekimen erradikalenetako bat”. Auzo elkarteek bultzatu dute eta Zinemaldia deszentralizatzen lagunduko du, pelikulen proiekzioak langile klaseko auzoetara eramanez, baita Euskal Herri osoko herrietara ere. Moketa gorria, areto noblea eta soineko elegantea besterik ezagutzen ez duen festibalak, urte batetik bestera Intxaurrondo auzora eramango ditu Bernardo Bertolucci zuzendaria eta Laura Betti aktorea Novecento aurkeztera. Zinemaldiak gainezka egin du, ez da kabitzen pelikulak ikusten ziren ohiko lekuetan, publikoz bete-beteta daude Don Boscon antolatutako emanaldiak; gainezka egin du, beste ezeren gainetik, kontzeptualki. La Parrak azaldu du, urte hartara arte proiekzioek inoiz ez zutela publikoaren solasaldirik aurreikusten, zineklubetatik zetozen antolakuntza-batzordeko kide berriek ekarri zutela praktika hori, eta “Auzoak eta herriak” sailaren eskutik, lortu zutela Zinemaldira ekartzea eraldaketa betean bizi zen gizartearen ahots-polifonia.

Iraultza eta kontrairaultza

Dibertsitate hori ez da tranpa gisa ulertzen bestelako mundua nahi dutenak indartsu dabiltzanean, ikusi bestela 1977ko edizio apurtzailearen ondoren Zinemaldiaren hurrengo urteetan zer nolako gaiek hartuko duten protagonismoa, hamarkadari forma eman zioten langile borrokatik, nazio askapenetik eta antifrankismotik harago: 1978an emakumeek egindako zinemari eskainitako sail independentea bultzatu zuen Donostiako Emakumeen Asanbladak –besteak beste, Věra Chytilová, Cecilia Bartolomé, Vivian Ostrovsky, Larisa Shepitko edo Agnès Varda ekarri zituzten Donostiara–; 1979an berriz, poliziak Errenterian Francis trabestia tiroz hil eta gutxira, eta zenbaitek “euskal Stonewall” gisa deskribatu dituzten protesten ondoren, Zinemaldiko “Auzoak eta herriak” sailak Euskal Herriko Gay Aske Mugimendua (EHGAM) gonbidatu zuen LGTB kolektiboaren borrokarekin lotutako filmak aukeratu eta aurkeztera, sortzen ari zen subjektu politiko berri bati publiko zabal baten aurrean agertzeko posibilitatea eskainiz. Edozerk zirudien posible, Francoren erregimenak nazioartean puntuak irabazteko sortu zen festibala azpikoz gora zegoen.

Esan liteke 1980an hasi zela festibal gorri horren aurkako kontrairaultza, FIAPFek –gogoratu: frankismoan Donostiako jaialdia goraino aupatu zuen erakundeak– Zinemaldiari kategoria nagusia kendu zionean, segur aski zigor gisa, sortzen ari zen jaialdi mota ez zelako errentagarria AEBetako estudio handientzat. Lehenagotik sumatzen ziren ildo berriaren aurkako ekintzak ordea: 77an bertan, United Artists ekoiztetxeak ez zuen baimenik eman Pier Paolo Pasoliniren Salò o le 120 giornate di Sodoma Donostian proiektatzeko zuzendari italiarrari eskainitako atzera-begirakoan. AEBetako major-aren aurkako manifestua sinatu zuten zinemaren eta kulturaren munduko hainbat figurak –besteak beste Jean-Paul Sartrek–, susmatzen zutelako film horren proiekzioa ez baimentzearen atzean zine-industria handiaren haserrea zegoela, Donostiako zita ezkerrerantz politizatzen ari zelako.

Noiz amaitu zen erabat espiritu berritzaile hura? La Parrak esan duenez, festibalaren historia berraztertzen ari den “Zinemaldia 70” proiektua lantzen ari den hipotesia da Diego Galán zuzendari karguan jarri zutenean hasi zela gauzatzen Donostiako zitaren “normaltasun berria” –gaur egungo hitzekin esateko–. Felipe González buru zuen Espainiako Gobernuarekin eta, zehazki, Zinematografia zuzendari orokorra zen Pilar Mirórekin ongi konektatuta, “ordenara itzulera” izan zen Galánen agintaldia. Misioa argi zegoen: berriz ere FIAPFen kategoria gorena lortzea. Eta horren prezioa izan zen 77tik aurrerako eraldaketa askorekin rewind botoia sakatzea: “Auzoak eta herriak” saila desagerrarazi zuten, baita beste berrikuntza erradikal asko urardotu ere. 1985ean berreskuratu zuen bost urte lehenago galdutako kategoria. Geroztik Zinemaldia aldatu da, noski, baina inoiz ez hainbeste, hain azkar, hain sakonki.

77ko espiritu hartatik zerbaitek iraun ote duen galdetuta, La Parrak dio bere ustez “marka batzuk” geratu direla: zinegileekin hitz egiteko aukera ematen duten foroak badira oraindik Donostian eta Zinemaldiaren berezitasunetako bat da publikoak ere ikus ditzakeela estreinaldiak –beste jaialdi batzuetan prentsarentzat eta industriako kideentzat erreserbatuta dago pribilegio hori–. Zuzendari berriekiko interesa ere 1970eko hamarkadaren bigarren erdian garatu zen eta, beste gradu batean bada ere, 77tik aurrera sorturiko sail berrien zapore bat badauka oraindik Zabaltegi-Tabakalera sekzioak. Iraganeko dokumentuek sorpresak ere gordetzen dituzte: iazko edizioan berritasun gisa iragarri zuten Zinemaldiak haurtzaindegi zerbitzua eskainiko zuela, umeen zaintza beren kargu duten pertsonek –gehienetan emakumeek– festibala errazago jarraitu ahal izateko. “Berrikuntza gisa iragarri zen, baina ez: Donostiako Emakumeen Asanbladak zerbitzu hori antolatua zuen 70etan”, azaldu du. Ongi irakurtzen asmatuz gero, artxibo bat etorkizunez kargaturiko arma izan daiteke.