1492, ezer izatekotan, Europako potentzia kolonialen anbizio inperialistak askatuko zituen lasterketa zoro baten abiapuntua izan zen. Nolanahi ere, gertaera horrek Atlantikoaren bi aldeak lotu zituen pertsona, ondasun eta ideien trafiko gero eta estuago batean, eta trafiko horietan dago egungo mundu globalizatuaren hazia.

Europako ekosistemen itxura errotik aldatu zuen produktu berrien sarrerak, zenbait historialarik “elkartruke kolonbinoa” deitutakoak. Flora amerikarrak zirrara handia eragin bide zuen kontinente zaharrean, Aro Modernoko herbarioak eta botanika-tratatuak labore amerikarren irudiz eta deskribapenez josita baitaude. Produktu hauetako batzuk XVI. mendean bertan iritsi eta egokitu ziren eta beste batzuek denbora luzeagoa behar izan zuten.

Adibide klasikoa, noski, artoa da (Zea mays). Urteroko landare gramineo honek Mexikon eta Erdialdeko Amerikan du jatorria. Bertan etxekotu zuten lehen aldiz duela 10.000 urte inguru, eta XV. menderako maien zein azteken labore garrantzitsuenetarikoa zen, 300 barietate baino gehiagorekin. Europara Cristobal Colonek ekarri zuen lehen aldiz 1492an bertan, eta oso azkar hedatu zen Iberiar penintsulan; Euskal Herrian, adibidez, XVI. mendearen lehen erdikoak dira arto-laboreen lehen aipamenak. Bertatik Italiar penintsulara hedatu zen, eta handik Alemaniara eta Frantziara; berandu gabe, funtsezko osagaia zen Europako landa-ekosistema gehienetan, gizakientzako zein ganaduarentzako.

Zentzu honetan, oso adierazgarria da Europako zenbait hizkuntzatan artoak ordezkatu zituen beste labore batzuei izena ere kendu izana. Erdi Aroan "arto" euskarazko hitzak hazi txikiko zerealak izendatzen zituen, Panicum eta Setaria generoetakoak hain zuzen; egun, hauen erabilera ia hutsala da labore amerikarraren alboan, eta "artatxiki" deitzen diegu. Antzeko zerbait gertatu da portugesean ere; artoari milho deitzen zaio, eta artatxikiei, berriz, milhete edo milho-miúdo.

Indaba edo babarruna

Artoarekin batera, Europako bidea goiz urratu zuen beste produktu bat babarruna izan zen (Phaseolus vulgaris). Honek ere Erdialdeko Amerikan eta Mexikon du jatorria, eta duela 7.000 urte inguru etxekotu zen; gerora, Andeetako labore-sistemetan ere egokitu zen. Maiek búul deitzen zioten; aztekek, etl; eta inkek, purutu. Europako babei antza hartuta, Colonek bere bidaietatik Espainiara eramandako produktuen artean egon zen, eta Europan aisa zabalduta zegoen XVII. mende hasierarako. Zenbait euskalkitan jasotzen duen "indaba" izenak argi asko adierazten du haren jatorria.

Patata eta tomatea apreziatzen kosta

Hirugarren produktu aipagarri bat patata da (Solanum tuberosum). Jatorriz Andeetakoa izaki, bertan etxekotu zuten lehen aldiz duela 5.000 urte, eta ordutik eskualdeko populazioen dietaren oinarria izan da. José de Acosta jesuita gaztelarrak 1590ean deskribatu zuen, esanez “trufa bezalakoa” zela eta “hosto gutxi batzuk” baino ez zituela. Hasiera batean, patatak ez zuen onarpen onik izan Europan; lorategi botanikoetan landu zen, baina badirudi populazioak ez zuela irrika handirik erakutsi hura jateko. XVIII. mendean, Frantziako Antoine Parmentier bezalako agronomoek (Euskal Herrian Rafael Garitano Aldaeta aipa daiteke) patataren balio nutritiboa aldarrikatu zuten, eta denbora gutxian asko zabaldu zen; Irlanda eta Polonian adibidez, pobreen elikagai nagusi bilakatu zen XIX. menderako.

Bat-bateko onarpenik ezagutu ez zuen beste produktu bat tomatea izan zen (Solanum lycopersicum). Jatorriz Hego Amerikako landarea den arren, ez dago argi Perun ala Mexikon etxekotu ote zen, azken eskualde horretan K.a. VI. mendeaz geroztik dokumentatuta baitago. Nahuatl hizkuntzan xictomatl deitzen zioten, “zilbordun fruitua”. Europan, haren lehen aipamenak XVI. mendekoak dira; Mattioli botanikari toskanarrak 1554an deskribatu zuen, pomo d’oro (“urrezko sagar”) gisa, eta izen horixe du italiera modernoan ere. Hasiera batean, landare apaingarri gisa landu zuten. 1597an, John Gerard britainiarrak toxikotzat jo zuen, eta uste hori azkar zabaldu zen, batez ere, herrialde anglosaxoietan. 1697an, berriz, Napoliko errezeta-liburu batean aipatuko zuten, eta badirudi berandu gabe kontinente osoan zabaldu zela haren kontsumoa.

Kontuz piper sexu-minekin

Piperrek eta piperminek espezie bereko (Capsicum annuum) barietate-multzo zabala osatzen dute. Espezie hau modu independentean etxekotu zen Andeetan, Hego Amerikako eskualde tropikaletan eta Mexikon; arrasto zaharrenak, duela 8.000 urte ingurukoak, azken eskualde horretan topatu dira. 1590ean, José de Acostak utzi zuen idatzita: “Moderazioz janda liseriketa laguntzen du, baina kopuru handitan oso kaltegarria da […] sentsualitatea eragiten baitu”. Bere izaera min horri zor dio, ziur aski, Europan ezagutu zuen berehalako arrakasta, Ozeano Baretik inportatzea hainbeste kostatzen zen pipermina ordezkatzeko erabili baitzuten. XVI. mende erdialderako, erruz lantzen zen Iberiar penintsulan, eta bertatik Europara, Asiara eta Afrikara zabaldu zen berandu gabe.

Azkenik, kuia-mota desberdinak ere (Cucurbita moschata; C. maxima; C. pepo) aipa daitezke jatorri amerikarra duten landareen artean. Espezie hauen etxekotzearen arrasto zaharrenak Mexikon eta Perun topatu dira K.a. 6000 urte inguruan, baina berehala zabaldu ziren eta, XV. menderako Ipar Amerikatik Hego Konoraino lantzen ziren. Europan oso goiz sartu ziren, Colonen bidaien itzuleran, eta arrakasta handia izan zuten, jatorrizko kalabazin europarrak (Lagenaria siceraria) bezalako produktuak baztertuz.

Artoa eta garia txandakatzea

Adituek luze eztabaidatu izan dute Aro Modernoko nekazal eraldaketak "iraultza" gisa kalifika ote daitezkeen. Debate konplexu horretan sartu gabe, argi dago eraldaketa horiek laborantza-lurrak hedatzea eta, neurri batean, etekinak areagotzea erraztu zuela, zenbait eskualdetan behinik behin. Ondorioz, nekazal sistema gero eta intentsiboagoak garatu ahal izan ziren, modu horretan ekoiztutako soberakinak merkatura bideratuz.

Hori izan zen, ziur aski, Euskal Herriaren kasua, isurialde atlantiarrean behintzat. Artoa XVI. mendean sartu zen lehen aldiz Gipuzkoan, eta bertatik azkar hedatu inguruko herrialdeetara. Produktu berria ongi egokitu zen bertako baldintza topoklimatikoetara, eta laborantza-lurrak nabarmen zabaltzea ahalbidetu zuen, mendiguneetako, ibarretako zein paduretako herri-lurrak pribatizatuz eta baserri berriak eraikiz. Artoa gariarekin uztartu zen, bi urteko sistema intentsiboak eratzeko. Halaxe deskribatu zuen, 1669. urtean, Bidasoa bailara zeharkatu zuen François Bertaut de Fréauville printze frantziarrak: “Diotenez, alor batek garia eman duenean eta hau bildu dutenean, artoa ereiten dute abuztuaren amaieran, handik gutxira biltzen dutelarik”.
XVIII. mendean, zikloa guztiz normalizatuta zegoen Euskal Herri atlantiar osoan. Udaberrian artoa ereiten zen, sarri babarrunarekin batera; hauek udazkenean biltzen ziren, eta segidan garia ereiten zen, hurrengo udan biltzeko. Azkenik, ganaduentzako belarrak (pagotxa edo ailobrea) zein tuberkuluak (arbia edo patata) ereiten ziren, hurrengo udaberrian berriro zikloari ekiteko. 1791ean, Bizkaia eta Gipuzkoa bisitatzen ari zen Gaspar Melchor Jovellanos politikari espainiarrak halaxe laburbildu zuen: “Dirudienez ordena horrelakoa da: artoa, garia, arbia, artoa, eta abar […] Ez dago mahasti bat edo belaze bat ere; arbia eta artoa, eta ezer gehiago ez”.

Mende amaieran, Espainiako Historiaren Akademiak galdetegi bat bidali zuen estatuko udal guztietara, Hiztegi Historiko-Geografiko bat osatzeko informazioa eskatuz. Lehen atala, Nafarroa, Bizkaia, Araba eta Gipuzkoako informazioak biltzen zituena, 1802an argitaratu zen eta oso iturri aberatsa da garaiko nekazaritzaren egitura eta ezaugarriak ezagutzeko. Izan ere, hiztegi horretan jasotako datuak tokiko informazio-emaileek bidaliak ziren; Zestoako Udal Artxiboan, adibidez, Inazio Errastik prestatutako txostena kontserbatzen da, nekazal ekosistema dibertsifikatu bat deskribatuz. Batik bat artoa eta garia ekoizten zituzten, baina “mota guztietako lekari eta barazkiekin”, fruta desberdinekin (gaztaina, sagarra, hurra, intxaurra…) eta abeltzaintzako produktuekin osatuta. Zenbait kasutan, Hiztegiko informazioek zehaztasun maila harrigarria erakusten dute. Beintza-Labaiengo kasuan, esaterako, aipatzen da herrian 2.700 anega arto, 1.200 anega gari eta 100 anega babarrun biltzen zirela urtero, gaztain, sagar eta lihoz osatuta. Aramaion, aldiz, proportzioak aldatuta zeuden: 9.000 anega gari, 4.000 anega arto, eta kopuru txikiagoan “zekalea, oloa, baba, babarruna, lihoa, gaztaina, sagarra, udarea, ginga, gerezia, arana, intxaurra eta mota guztietako barazkiak”.