Hezkuntzako matrikulazio garaian gauden honetan, euskaraz hezi nahi duten Iruñeko haur eta gurasoek izango dute buruhausterik gutxienez etorkizun hurbilean. Bost urte atzera egitea erabaki dute Navarra Sumako Enrique Maya alkateak eta bere udal gobernuak, lehengo egoerara itzuliz eta hura aise gogortuz. Udalak kudeatzen dituen hamaika haur eskoletatik –2019ko udazkena arte hamabi, Arrotxapea auzoko bat egoera kaskarrean dago eta ez zuten ireki– bi baino ez dira euskara hutsezkoak izan azken 30 urteotan. Biak ala biak Txantrea auzoan, hiriaren iparraldean. Alabaina, azken legegintzaldian Joseba Asiron (EH Bildu) alkate zuen lauko gobernuak kopurua laura igo zuen urte batetik bestera. Aldaketen prozedura irregularra izan zela salatu zuen oposizioak, eta arrazoia eman zioen epaileak. Hala, eskuinak alkatetza berreskuratu eta euskarazko haur eskolen murrizketak iragarri ditu Mayak: lautik bira jaitsiko da kopurua. Hirugarren eskola batean, Arrotxapeko Goiz Ederren, ikusteke dago zer gerta daitekeen, euskaraz ari den haur eskolan gaztelenia-ingelesa eredua ere sartu nahi baitute. Lau eskola izatetik bat eta erdira pasatuko da Iruñea, beraz.

Moldaketa “progresiboa” izango dela adierazi du alkateak, jada eskoletan dauden haurrek hiru urteko ikasketa prozesu osoa matrikulatu diren ereduan egin dezaten. Modu honetan, legegintzaldia amaitzen denerako ezarritako helburua beteko luke Mayak. Progresibotasuna epaiak berak adierazten duen arren, COPE irrati kate espainiarrean eginiko adierazpenetan bere ideia zela ulertzera eman zuen alkateak, eta aurreko gobernuari hirian arazoak sorraraztea leporatu zion, familiak sufriaraztea eta harropuzkeriaz hezkuntza ereduak inposatzea. “Inori ez diezaiotela nahi ez duen ezer inposatu”, azpimarratu zuen hainbat aldiz.

Maddik eta Beñatek ez dute beraien hezkuntza prozesuan kalterik pairatuko aldaketaren ondorioz, aurten amaituko baitute Goiz Eder eskolako hiru urtekoa. Dena den, neba-arreba bikien guraso Aitziber Biurrun kezkaturik azaldu da, beraien egoera ez bada ere, hemendik aurrera ehunka familia iruindarren hautua –haurrak D ereduan heztea, izatez oinarrizko eskubidea dena– urratu edo airean geratuko baita. Tristea dela esan du, izan ere, beste behin, hiriko eta hiritarren arteko afera zena politika egiteko baliatu da.

Udal gobernu berriak atzekoz aurrera jarri ditu azken agintaldiko erabaki eta ordenantzak, eta horiek xehetu zituen Xabier Letonak ARGIAren 2.675 zenbakian. Haurren eskaintza ere zeharo moldatu da maiatzetik hona: Pirritx eta Porrotxen emankizuna bertan behera utzi zuten azaroan, eta Eguberrietan haurrei zuzenduriko ekintzetan euskararen presentzia nabarmen murriztu zen, besteak beste.

Irailean alkateak haur eskolez eginiko adierazpenek erne jarri zuen hainbat familia. Kezka gailendu zen gurasoen artean, eta okerrena espero zutela dio Biurrunek. Orain etorri da errebolta, baina argi diote euren eskubideak aldarrikatuko dituztela. Iruñako Euskalgintza plataformak gidatzen du euskarazko murgiltze eredua babesteko mugimendua, eta bertako partaide dira hiri buruzagiko euskaltegiak, hainbat kultur elkarte, familia eta guraso taldeak, Hizkuntz Eskubideen Behatokia, Kontseilua eta LAB, ELA eta Steilas sindikatuak. Urtarrilaren 23an publikoki azaldu zuten kezka, eta otsailaren 1ean ehunka lagun elkartu ziren udaletxearen aurrean. Adin guztietako jendea batu zen protestara, haur, gazte zein heldu, eta aldarte onean dantzan eta abesten aritu ondoren, euskarazko haur eskolen premia eta hezkuntza eta hizkuntza eskubideak aldarrikatu zituzten. Matrikulazio garaian inkesta edo ikerketa bat egiteko ideia ere aipatu zuten, galdeketa moduko bat egitea, finean, benetako eskaintza zein den argitzeko eta eskubideak bermatzeko.

Izan ere, haur eskolen sareak euskarazko “eskaintza handiegia” zuela adierazi zuen Mayak ikasturte berriaren hasiera ekitaldian. Baina Nafarroako Auzitegiak aurkezturiko epaiak ez dio halakorik, ezta gutxiago ere. Prozedura gauzatu zen moduaz soilik mintzatu da, eta hura irregulartzat hartu du. Hizkuntz Eskubideen Behatokiko zuzendari Agurne Gaubekaren iritziz, oraingo gobernua uneaz eta epaia nolabait alde edukitzeaz aprobetxatzen ari da. “Beraien helburu politikoa aurrera ateratzeko aitzakia” dela adierazi zuten otsailaren 1eko elkarretaratzean. Izan ere, 2016an, udal gobernuko laukoak ikasturte batetik bestera aldatu zituen Donibane eta Printzearen Harresiko haur eskoletako ereduak, gaztelaniazko zerbitzutik euskarazkora, eta horrek hainbat familia erdaldun mugitzera behartu zituen. Oposizioak aukera baliatu zuen salaketa jartzeko.

Ukatu nahi den errealitatea

Datuei erreparatuta, are larriagoa dirudi zapalkuntzak: hiriko haurren %25 inguru dira euskaldunak, eta eskaintzen den euskarazko plaza kopurua %11 baino ez da. Asiron alkatearen garaian, %11tik %28ra igo zen zifra, bi eskoletatik lautara, eta auzo bakarrean kokatzetik beste hiru gehiagotara. Aipatzekoa da, baita ere, haur eskola amaituta haurren ia erdiak A eta D ereduan matrikulatzen direla.

Zenbakiak zenbaki, egungo udal gobernuarentzat nahikoa eta gehiegi zen aurrekoak eskaintzen zuen kopurua. Eskaintza eta eskariaren parametroak baliatu ditu Mayak azalpenak emateko, baina Gaubekak uste du afera ez dela hortik bideratu behar: “Eskaintzen diren euskarazko plazak betetzen dira, bai, baina arreta iruindarren hizkuntza eskubideen urraketan jarri behar da”. Urraketa, finean, agintean dagoen alderdiak euskara gutxiestetik dator –publikoki adierazi zuen Mayak “logikoena” eta “zentzuzkoena” eskaintza gaztelaniaz egitea dela–.

Bestalde, Navarra Sumaren aliatu nagusiari ere erreparatu behar zaio, ez baitute gehiengo absoluturik udalean. Hargatik, PSNrengan ere jarri du fokoa Biurrun gurasoak, eskuineko hiruko koalizioaren esanetara jokatzea leporatuta: “PSNk ez du ukatzen euskara babestu behar denik, zentzu horretan errespetuz agertzen da, baina Navarra Sumak aurkeztutako erabakiaren alde egin eta onartu du”.

Ezin uka daiteke Nafarroako eta batik bat Iruñeko testuinguru soziolinguistikoa asko aldatu denik eta aldatzen ari denik azken urteotan. Agintari eskuindar elebakarrek ezarritako lege, egitura eta zerbitzuak sarri ez datoz bat biztanleek nahi eta eskatzen dutenarekin. Euskarak lehen baino hiztun gehiago ditu, eta gero eta gehiago dira euskarazko zerbitzuak eskatzen dituztenak. Kopurua esanguratsua zen, baita Mayaren aurreko zein Yolanda Barcinaren alkatetza garaian ere, eta haur eskolen gaia arazo zen lehen ere: aldizkari honetan duela sei urte emandako datuaren arabera, eskaria eskaintza baino hiru aldiz handiagoa zen. Gaur egun handiagoa izango da aldea ziurrenik, zentro kopurua ordukoa baino are makurragoa baita.