Daliri Oropeza kazetariak eman du bertsolariaren heriotzaren berri Pie de Pagina aldizkarian: “TíoBad, raparekin hizkuntza mixe-popoluka defenditu zuen jaraneroa”. Haren kantetako batekin zabaldu du kronika: “Hizkuntza bihurria da nire hizkelgia / janga yoshuatray Camnik / jemna nipatkajej townik / nikrysh dios nikakminga jujnik / nik jej tan agitkap mokuij. Goazen milpa jorratzera / bidean elkar hartuta / jainkoari eskertuko diogu euria / eta horri esker daukagun artoa”. Abestiaren bigarren erdiak gaztelaniara itzultzen du lehen erdian mixe-popolukeraz kantatua. 30.000-60.000 hiztun dituen mixe-zoque multzoaren kide da popolukera, Veracruzeko Sayula de Alemanen 3.000 inguruk mintzatzen dutena.

Josue Bernardo Marcial Santos, TíoBad izen artistikoz ezaguna, oso gazterik hasi omen zen jende aurrean rapeatzen. 12 urteko mutikoa aurkeztu zen Sayulako plazan. Laster egingo zuen topo Acayucan hiriko Altepee kolektiboarekin, zeinak Veracruzeko herri musikan oso ezagunak diren fandango taldeak sustatzen zituen. Fandangoa da kanta mota bat jarana deitu gitarra txiki herrikoiaz lagunduta abesten dutena festa eta beste hainbat gertakizun sozialetan. Altepee kolektiboan gazteek elkarri irakasten diete harizko musika tresna herrikoiak egiten eta jotzen, baita audio eta bideogintzako oinarriak ere. Altepeen jabetu zen TíoBad bere hizkuntza propioa morroi zela etxean, azpiratu eta isilarazia, zaharrek baizik ez zutela hitz egiten, eta bere komunitateak asko sufritzen zuela galerarekin. Sayulteca ere deitzen duten mixe-popolukera etxean ikasi barik hazia, herriko amandreei galdezka berreskuratu zuen: “Zuhaitzez –dio Oropezak– eta lorez betetako patioetan eseri eta eten gabe galdetzen zien, haiek erakutsitako hitzak bertso bihurtuta erabiltzen zituen gero rap kantak osatzean. Ukatua zioten hizkuntza ikasi zuen jendeari sentiarazteko beren herria oraindik bizirik dela”.

Lekuko tresna zaharrak berreskuratzearekin batera, rap musika ere lantzen du Altepeenek, gazteei eskainiz alternatiba bat, gizarte osoa itotzen duen banden eta bortizkeriaren sareetan eror ez daitezen. Horri esker oso gazterik bidaiatu ahal izan zuen Mexiko eta AEBetan barrena TíoBadek, hemengo diaspora latinoak gonbidatuta. “Hip Hopak aldatu zidan bizitza”, esaten zuen, “horrek salbatu ninduen delinkuentziatik”. Beisboleko jokalarien biserak zerabiltzan TíoBadek eta gogokoena Yankees taldearen logoa daramana omen zuen, New Yorkeko Bronxeko ekipoarena, AEBetan zehar egindako bira batean eskuratua. Haren bidez eta fraka zabalak jantzita konektatzen zuen gazte askorekin, hip hop eta raparen kultura tarteko.

Esku batez rapa, besteaz fandangoa, hau musika baino askoz gehiagotzat zeukan: “Ereiteko behar den euria eskatu edo eskertzeko antzinako ospakizun bat da fandangoa. Batek hil behar duela txerria, besteak estalpea eraiki, honek opilak prestatu, horrek aulkiak kokatu… hori guztia da fandangoa, herri baten antolatzeko era, gaur galtzen ari garena”. Arto opilak egin eta salduz irabazi zuen bizimodua. Hitzok Mexikoko Indigenen Biltzar Nazionalean (CNI gaztelaniazko sigletan) esan zituen TíoBadek, Sayulako indigenen ordezkari ere izan baitzen. CNIren eta EZLNko zapatisten borroka eta aldarrikapenak ondo ikasiak zituen eta bere bizi publikoan erreferentzia nagusitzat zeuzkan. Oropezak dioenez, “TíoBad abiatu zen rapetik, errimak egin eta crew (talde) bat sortzetik eta ondoren iritsi zen protestari ahotsa eskaintzera. Halaxe egin zuen askoz lehenago Hip Hopak Bronxen”. Bidean topo egin zuen Veracruzeko jendeak nahastu dituen frackingarekin eta agintari ustelekin.

Bertsolaria petrolio-erroten kontra

Veracruz estatuan baina Oaxacarekiko mugan dago Sayula, bi ozeanoen arteko errepideak erdibitua, petrolio esportazioan garrantzia daukan Coatzalcoalcos portu ondoan. Mexiko guztia astintzen duen narkotrafikoak gogor jotzen du hemen, kartelak elkarren arteko borroka bizian dabiltza, eremua kontrolatu nahian. Gazteek ez dute aukera handirik, ez bada emigratzea edo talde kriminaletan sartzea. Horri gehitu zaizkio petrolioa eta gasa fracking bidez ustiatzeko bai multinazionalek eta bai Pemex mexikarrak abian jarri dituzten azpiegiturak. Mexiko osoan, 1996tik 7.879 hobi zulatu dira teknika honekin, baina horietan 36.159 leherketa egin dira. Alegia, erregaia eskuratu ahal izateko, goitik beherako zuloez gain horizontalean gehiago egiten direla, leherketaz harkaitza pitzatu eta ura gehi hainbat kimiko injektatzeko.

“Han, Veracrucen –esan zuen TíoBadek CNIren biltzar batean– bortizkeriak eta proiektu erraldoiek suntsituko gaituzte (...)  baserriak desegiten dituzte, jendeak erosten dituzte frackinga egiteko; 224 hobi jadanik eta askoz gehiago etorriko dira, jendeak ez baitaki, ez telebistak, ez egunkariak edo ez irratiak aipatzen dituzte. Horregatik erabaki genuen frackingaz kantatzea”.

Beste musikari eta ekintzaile bat, Ruben Albarran, duela urte bete ibili zen eskualde honetan eta ikusitako errealitate gordina azaldu zuen “Fracking eta ekozidioa, Veracruzek bizi duen errealitate iluna” kronikan. Lurrari petrolioa ateratzen dioten dorreak begietara azaldu baino askoz lehenagotik nabaritu zituen azufre usaina larruazalean eta koipe lurrintsua buruko kalparrean. “Gune berean –dio Albarranek– nahasten dira jendeen etxeak, petrolio-hobiak, arta-soroak, eskolak eta CO2a baino 86 aldiz kaltegarriagoa den gasa erretzen duten tximiniak. Herriak zikin daude eta horietan negozioak loop bat bezala errepikatzen dira: ostatuak, agrokimikoen komertzioak eta farmaziak. (...) 2010ean konpainia pribatuak erregaiak ustiatzeko heldu zirenetik eskualdea garestitu egin da: petrolioaren eromena nagusitu zen. (...) Azken urteotan, erregai bilaketarekin batera iritsi dira nekazaritzara monolaboreak, zitrikoak eta artoa nagusiki, sekulako agrokimiko pila erabiltzen dituztenak. Heldu ziren giro negro-ak, gizakien trafikoa egiten den tabernak, eta horrekin batera narkoa, desagertzeak eta bahiketak”. Sikulu-saltsaren erdian daude agintari eta funtzionario asko ere. Javier Duarte estatuko gobernadore izana espetxean dago, 865 milioi dolar estatubatuar adina ostu izanagatik diru publikoetatik. TíoBadek kanta bat eskainia zion, asesino deituz.

Haren gorpua tortura arrastoekin eta zatikaturik agertu zen auto baten maletategian. Diario de Xalapa-k argitaratu zuen hiltzaileen idatzi bat zeramala soinean itsatsita eta bazitekeela gaizkileen arteko kontu garbiketa baten emaitza izatea. Epitafio txukunagoa merezi zuen bertsolari ausartak.