Muinaren ogi pozoitsua
"Broodboom” edo ogiaren zuhaitza deitzen diote Afrikaren hego-mendebaldeko khoikhoiek Encephalartos generoko landareei. Landare genero hori zikaden multzokoa da, palmondoen itxurako landareena. Oso zaharrak dira, aspaldikoak, Paleozoikoko Permiar garaikoak, duela 250-300 milioi urtekoak; dinosauroak ezagutu zituzten, alegia. Gimnospermak dituzte, hau da, hazi biluziak, haizera irekiak, eta dioikoak dira, landare batzuk arrak eta besteak emeak, alegia; polinizazio berezia behar dute, gehienetan gurgurio eta mokodunen bidez antolatzen dutena, izan ere, erleak sortu baino askoz lehenagokoak dira.
Berezia da genero horretako espezie baten historia, Encephalartos woodii-arena. XIX. mendearen amaieran, Hego Afrikako Natal eskualdeko Ongoye basoan ale batzuk topatu zituen John Medley Wood botanikariaren lantaldeak. Ale bakan horiek Ingalaterrara, Irlandara, Natalen bertan dagoen Durbango Lorategi Botanikora eta Pretoriara igorri zituzten. Gaur egun ez da espezie horren ale basati bat bera ere ezagutzen. Mugitu zituzten haietako batzuk hil egin dira, eta bizirik direnak denak arrak dira, bostehunen bat mundu guztian. Beraz, ezingo da hazitik sortutako alerik ezagutu; ale ar horien zatietatik ugaldutakoak izan beharko dute. Wood abizeneko botanikari haren omenez Encephalartos woodii izena du.
Nondik datorkio, ordea, Encephalartos hori? Hiru hitz greko batuz sortu zuten: en (barruan), kephalê (burua) eta artos (ogia). “Broodboom” edo ogiaren zuhaitza deitzen diote khoikhoiek. Enborraren buru barreneko mamiarekin irina egiten dute tropiko inguruetan. Zikada gehiagorekin ere sortzen da irina. Baina zikaden multzoko landare paleozoiko horiek mami pozoitsua dute, gordinik jan ezin dena BMAA deituriko aminoazido neurotoxikoagatik. Mamia landu eta pozoirik gabeko tapioka antzeko irin hori lortzeko lan izugarria hartzen dute kultura horietako emakumeek. Enborra karrakatu eta mamia hainbat alditan uretan busti-garbitu eta lehortu egin behar da, toxina erabat garbitu arte. Kontu handiz egiten da lan hori. Zikaden almidoia jaten den tokietan, ezaguna da pozoi horrek sortzen duen “Guamgo sindromea”. Guamgo uhartean aurkitu eta ikertu dute gaitz hori, batez ere. Oso ezaguna da Japongo Amami Oshima uhartean ere, baita toki gehiagotan ere.
Pteropus generoko azeri hegalariak esaten dieten saguzarrek zikaden hazi asko jaten dituzte. Haziek ere BMAA asko pilatzen dute. Eta saguzar horiek gutizia dira guamdarrentzat...
Ez da harritzekoa zikadei beldurra izatea. Enborraren mamitik irina eskuratzeko teknika ia erabat desagertu da, eta lantzeko gai diren emakume bakanak oso jakintsutzat dituzte. Irin pozoitsu horren historia mitiko bihurtu da lehen jan zen tokietan.
Itxuraz, sustraietan nitrogenoa eskuratzen laguntzen dieten zianobakterio batzuek hornitzen dute zikada BMAAz. Eta zikadek hor diraute, bizirik. Berriz ere iraungo dute milioika urte, jango duena pozoinduz...
Azaroaren 23an egingo dute tokiko arbola, fruitondo eta landare ekoizleen azoka. Horrez gain, egitarau oso indartsua prestatu dute 22 arratsaldetik hasita 23 iluntzera arte: bioaniztasunari buruzko mahai-ingurua, sagarrari buruzko mintzaldia, "Nor dabil basoan?"... [+]
56 urteko langile bat hil da Lizarran, Agralco (Agrupacion Alcoholera de Bodegas Cooperativas) biltegian lanean ari zela. 10:00ak aldera gertatu da ezbeharra, Lizarran la alcoholera moduan ezagutzen den nekazaritza hondakinen biltegian.
Barrikoteak, barrikak, bukoiak eta upelak bete berriak ditugu etxean sagar muztioz (Malus domestica). Makina bat beteko ziren, ipar eta hego, gure geografia guztian mahatsarenarekin ere (Vitis vinifera). Sagasti, mahastiko lanak eta dolare, soto, upelategi eta pitarretako lanak... [+]
Lizarrako Mugimendu Feministak deitu du elkarretaratzea haurraren hiletaren ostean. Genero Indarkeriaren aurkako Espainiako Gobernu Ordezkaritza kasua ikertzen ari da.
Haurraren amak salaketa ipini zuenetik zeuden haien bila. Aita semea helduta amildu zela adierazi du autopsiak, eta indarkeria bikarioaren hipotesiak indarra hartu duen arren, ikerketa aurrera doa.
Pasioarekin hitz egiten du, eta pasioa eta lana elkartzen ditu etengabe. Zinema, historia eta feminismoa dira bere bizitzako filmeko protagonistak. Arauetatik aldendu, genero-aginduak dinamitatu eta erreferente berriak gorpuzten dituzten emakumeak erakusten dizkigu bere liburu,... [+]
Tiza elkarteak antolatuta, Nafarroako Komiki Azokaren XVI. edizioa egingo da gaur hasita hilaren 24ra arte, Iruñea eta Lizarrako hainbat lekutan. Mahai-inguruak, tailerrak, bisita gidatuak, erakusketak, topaketak artistekin, auto-edizio eta bigarren eskuko azoka... [+]
“Dirua landatu, miseria jaso” leloarekin, Berangoko (Bizkaia) metro sarreratik hasiko du Sukar Horiak eukaliptoen monolaborantzaren aurkako mendi martxa, goizeko 11:00etan.
Aspaldian ez naiz boto-emaile ziurra. Halako batean, konbentzimenduak erabaki zuen hagin baten itzalean esertzea, eta bizitzak aurrera eraman ninduen, bazterrik bazter, urruti. Harrezkero hura ez da osoa, eta ni alderrai nabil.
Baso Biziak plataformak 2021ean sortu zenetik orain arteko balorazioa egin du apirilaren 22an Elgetan. Ibilbide honetan zehar, basogintza eredu berriari buruzko mozioak aurkeztu dituzte hainbat udaletan eta 2021ean Udaletako mozioen gida osatu zuten, bide hori jorratu nahi duen... [+]
Lurraren Askapen Fronteak hedabideetara bidali duen oharrean eman du apirilean egin duen ekintza zuzenaren berri. Gipuzkoa eta Nafarroa arteko mugan, Hernani eta Arano artean kokatutako landaketa industrialean 3.000 eukaliptotik gora eraitsi ditu, argudiatu duenez, "bertako... [+]
Jaizkibel mendiko habitata berreskuratzeko lanak iragarri dituzte: 3,13 hektarea hartzen duten 1.200 eukalipto zuhaitz bota eta bertako espezieak landatuko dituzte leku horretan, nagusiki ametzak.
