Uzta eta lana aurreikusi, eta bilakatu
Datorren uztailean izango al dugu lanik? Izango al dugu labore uzta biltzeko lanik? Gure aldean, etorkizuna planifikatzeko eta antolatzeko gaitasun handia dute landareek; ia landare guztiek. Bere zikloa biziko den tokian gertatuko diren gorabeheretara egokitua izango da. Bizimodua horrelaxe antolatuko du. Inguruko lurraren eta klimaren baldintzekin uztartuko duen eman-hartua hain da estua, eze garatuko duen haiekiko mendekotasuna zeharo meharra izango baita. Horrela landarea toki bakoitzera jarri egingo da, egokitu, aurrindu. Ingurune batera egokitzen denean, baliteke baldintza horiek behar izatea bere bizi zikloa osatzeko eta hurrengo belaunaldientzako behar bilakatzea. Bilakatu, bi zentzuetan: garatu edo hondamenaren erreka jo.
Azken beltzean egokitzeak hori dakar, gerora jaio, hazi, osatu, loratu eta fruitu-haziak ematearen zikloa burutzeko egokitu den baldintza horiek behar izatea: argi, hotz eta bero kopuruak, urtaroen gorabeherak eta abar. Eta landare espezie bat bizi den tokiko baldintzak aldatzen badira? Eta baldintza horiek franko aldatzen badira? Zer egin behar du landareak? Ez du atarramentu onik izango.
Zikloa osatzeko hilabeteak behar dituzten landare askok argi eta garbi nabarmendu behar dituzte denbora horretan gertatzen diren klimaren aldaketak. Adibidez, neguko laboreak (garia Triticum aestivum, espelta Triticum spelta, oloa Avena sativa, zekalea Secale cereale, garagarra Hordeum distichum eta abar) urrian hasi eta otsaila artean ereiten dira. Denen uzta garai bertsuan jasoko da: udaren hasieran. Lehen ereindakoek ziklo luzea izango dute, neguko hotz guztia sentituko du landareak, eta errotu eta zailtzeko denbora gehiago izango du. Arazoak izan ditzake: izotz handiak eta gaitz eta belar “txar” gehiago. Jeneralean uzta oparoagoa eta ale ederragoak izateko arriskua. Neguko hotzaren eragina horretan handia da.
Antzera gertatzen da sagarrondoen (Malus domestica) loraldiarekin ere. Loreak irekitzeko sagarrondoak hotz ordu kopuru jakina sentitu behar du. Toki epeletara egokitutakoak lehenago loratuko dira, eta hotzetakoak geroago. Klima aldaketarekin, agian negua urardotu eta hotzik egiten ez badu, agian sagarrondo barietate batzuk ezin izango dira loratu. Hotz gehiena behar dutenak izango dira, adibidez Errezil-sagarra, Malus domestica “Errezil sagarra”.
Berdina gertatzen zaio negua epelean-goxo, etxe barruan adibidez, igaro duen haziari. Haziak ere, udaberria iritsi dela jakiteko, hotza sentitu behar du. Hotza nahikoa jasan duenean eta baldintza onak datozenean, giro epela eta nahiko ura, ernatu egingo da, eta landaretxo berria sortu. Negurik ez badu sentitu, ereingo dugu, baina hurrengo neguko hotzak etorri arte ez da hozitzeko prest izango. Urte osoa igaroko du aurreko udazkenean dagoela pentsatuz.
Horiek denak jakinda egin beharko ditugu lanak, eta landareak eta gu aurrindu. Galdetu bestela inguruko adineko nekazariei sasoien eta garaien garrantziaz. Lanetarako.
Omiasainduz fruitu guztiak sartuak” dio esaerak. Mandio bete sagar, kuia eta kiwi da geurean (Malus domestica, Cucurbita maxima eta Actinidia chinensis). Beste asko bete arto (Zea mays) izango dira; edo bete babarrun (Phaseolus vulgaris); patata (Solanum tuberosum), tipula... [+]
Baratzerik ba al duzu? Umetan etxean ezagutu ditudan bi baratzeek murria zuten, horma, alegia. Batek buelta osoan, alde bakarrean besteak. Murriak ondo erabilita, baratzeak mesede galanta izango du. Babesgunea sortuko du: komeni den tokian itzala egiteko jarriko da, edo haize... [+]
Arratsalde honek ematen didan oihartzuna baliatu nahi dut esan eta irakurlea jakinaren gainean jartzeko: urteko egun luzeenak joan dira eta gaua luzatzen eta egun argia laburtzen hasi da. Honek ondorio latzak izango ditu landareengan, eta sahieska guregan.
Hasi berria dugun eta... [+]
Landagailuarekin zuloa egin eta landarea sartu. Aurtengo udara berotuko duen minaren piperminak (Capsicum annuum) landatuta daude. Pentsatze hutsarekin hortzak izerditan jarri zaizkit.
Gure herrian Oria ibaia errio bihurtzen da, eta bere alde batera zein besterako... [+]
Gorritik ekiten dio sasoi berriari laharrak, Rubus fruticosus eta Rubus ulmifolius. Zurtoin gorrian kimu eta hosto berriak gorri-gorriak dira, laster berdetuko badira ere. Udazkenean, hotzak azala erretzen dionean ere, hostoak gorritu egingo dira. Gurienean gorri, eta zahar... [+]
Uzta gehienak burutu dira. Landareen zikloaren amaiera hazia da, beste landare berri baten zikloari hasiera emango diona, alegia. Uzta ganbararatzen dugunean fruituak edo haziak jaso ohi ditugu, eta bietatik jango dugu negua berotzeko. Landareak ikaragarrizko indarrak bideratu... [+]
Baratxuria, Allium sativum, sekula ez da falta gure sukaldean. Lehortutako buru-sorta zintzilik urte osoan, eta berria lehen sei hilabeteetan. Etxetik baratzerako bidea hartzen ari dira orain baratxuri buruak eta aleak, ereintza sasoia. Gero ere, ereintza garaitik kanpora,... [+]
Baratxuriaren sasoia hemen da. Baratxuria ereiteko sasoia. Bere uztarena geroago izango da, eta hura buruan ekin behar lanari. Burua buruan, baratxuriarena zeurean. Baina denok ez dugu baratxuriaren burua helburu. Gero eta maizago ikusten da baratzeetan berdetarako ereindako... [+]
Beldurkundea ez, baina begirune eta lotsa arteko zerbaiten punttu batekin erantzuten dut, gero eta maizago, landareetan ia edozer galdetzen didanari. Eta punttu hori gero eta handiagoa da.
Berdantza-bart galdetu zidan batek ea tomatea (Solanum lycopersicum) noiz erein behar... [+]
Dagoeneko landatuta beharko luke tipulak (Allium cepa), baldin eta udako egun luzeenetara burua ederki osatuta iristea nahi bada. Otsaileko ilbeheran dela onena dio Oiartzungo Artamugarriko Felixek. Hala ere, bere buruari nasaitasun polita ematen dio, esaerak, nonbait, honela... [+]
Kataluniako Puigcerdá herria mendian da, Pirinioetan, 1.200 metroko altueran; negu gogorren bizitokia. Hemen klima zakarragoa bizi genuen garaiak gogora ekartzen ditu hangoak.
Ehunka urtean aza (Brassica oleracea) jan dute han, gure moduan. Toki hotzetako hotz... [+]
Bururik gabeko azak, Brassica oleracea var. acephala edo var. viridis, aza galegoa eta galego-aza esaten diogu hemen. Galizian aza da; aza arruntena, alegia. Zopa berdea egiteko erabiltzen da, eta aintza handian dute. Euskal Herritik abiatu eta Atlantikoaren ertzari segituz... [+]
Sona gehien duen azafraia, Crocus sativus, espainiarra da. Mundu guztiak azafrai espainiarra saltzen du. Munduan ekoizten den azafrai ugari Espainiara joaten da, eta bertakoa balitz bezala saltzen da. Ikaragarrizko lapurreta dago antolatua. Garestia da, oso garestia, eta... [+]
Zolda-belarrak (Symphytum officinale eta Symphytum tuberosum) auzolanerako iaioak dira. Beren ingurua, beren bizimodua osatuko duen ekosistema sustatzeko ikaragarrizko lana egiten dute. Adeitsuak dira aldamenean dituztenekin, eta maitagarriak dira. Batez ere, fruitu-arbolak... [+]
Baratzean oraindik aldatu gabe ditut. Nire bihotzeko fruituak. Ameriketatik ekarriak; ondo ekarriak, alajaina. Geure herriko erriberetan ematen dira onenak. Finak, samurrak, leunak, sotilak... Piperrez ari naiz, Capsicum sp; ez edozein piperrez, ordea. Bada makina bat, lodi,... [+]