Ezkerra eta eskuina bera direnean
Zientziak zerbait baldin badakar, hori ulermena da. Ulermena komunikazioan. Gauzak izendatzeko eta esateko plaza komun bat sortu beharra. Landareen eta gainontzeko bizidunen kasuan bi hitzeko sistema hautatu zen eta tokian tokiko izenen gainetik edonork, berezko duen hizkuntza dena delakoa izanda ere, bi hitzeko izen horiekin ulertuko du nor aipatzen den. Adibidez, kuia arrunta izendatzeko Cucurbita maxima erabiltzen da. Lehena generoa da eta bigarrenak genero horretako zein espezie den adierazten du. Espeziearen barruan azpiespezieak, barietateak, kultibarrak, hibridoak eta abar ere izan daitezke, eta horrek izen bikoitzeko sistema atzetik osatzen du. Honekin izendapenaren zehaztasun ahalik eta zorrotzena bilatu nahi da. Adibidez kuia Cucurbita maxima bada, potimarron kuia Cucurbita maxima Duchesne ssp. maxima cv. maxima ‘Red Kuri’ da. Eta egia da, zehaztasunaren atzetik joanda galtzeko arriskua dago, edo izenekin erotzeko. Ikerketan sakontzen den eran, landareen izenak aldatu egiten dira. Lehen genero batean sartzen genuena orain beste batean ikusten dugu. Landare batzuetatik berriak ere sortzen dira, hibridatze naturalez edo guk geuk sortuak; loreen eta barazkien baratzeetarako, adibidez. Izenen saltsa horretan erabakiak hartzen dituztenek ez dute lan makala!
Antzera ibiltzen dira landareen deskribapenak egiteko, denok ulertze aldera, oinarriak adosten eta ituntzen. Landare bat nolakoa den azalpenak emateko eta hartzeko garaian ere elkar ulertu beharra dugu.
Deskripzioak eta azalpenak ikusten dugunari buruzkoak dira, batez ere; begikoa da nagusi. Bakana da beste zentzumenen erabilera –usaina, entzumena...–. Beraz, zer ikusten dugu?
Igokariekin bada istorio polit bat. Landare igokariek igotzeko era askotako trikimailuak dituzte. Azpikoari heldu eta luzatzeko batzuk kiribilak ematen dituzte (adibidez, ilarrak, Pisum sativum), beste batzuk sustraitxoak (huntzak, Hedera helix), baita bentosak ere (huntza japoniarrak, Parthenocissus tricuspidata). Zenbaitek hazteko aihena dute landarearen muturrean eta aihen hori da heldu behar duenari bueltak emanez luzatuko dena, aparteko organo berezirik gabe. Aihenaren hazkundea azaltzerakoan botanikarien artean itunduta dago gainetik begiratuta aihenak erlojuaren orratzen martxa badarama eskuinerantz hazten dela esan behar dela; eta alderantziz hazten bada ezkerreranzkoa dela. Eskuinerantz hazten dela esaten den horietan landareari berari begiratzen badiogu gure aurrean ezkerrez aurrera igotzen da, edonondik begiratuta ere. Adibidez, atxaparra esaten diogun landarea, Lonicera spp. horrelakoa da. XX. mendean lupulua (Humulus lupulus) egin zen Gipuzkoako herrietan ezker-aihena esaten zaio. Botanikarientzako eskuinerantz hazten dira, “dextrórsum” dira. Era berean, botanikarientzako ezkerrerantz hazten diren Convolvulus arvensis eta Calystegia sepium, euskaraz ezkerte beltza eta ezkerte zuria dira; eta biak ala biak eskuinaz aurrera hazten direla ikusten dugu.
Botanikariek zehaztuta daukate, baina euskaraz bizi garen euskaldunontzako ezkerra eta eskuina gauza bera da. Agi danean.
Otsailean, neguaren erdigunean gauden honetan, lehentasuna gorputza ondo ureztatua edukitzea da. Intxaurrondoa egiten ari den bezala: sustraiak neguan biltegi gisa erabiltzen ditu, sustrai motz eta lodiak behar ditu, ura eta lurreko mantenugaiak biltzeko.
Txerri-hiltze sasoia da negua. Hotzak beroarena errazago kenduko dio. Guri ere txerriez hitz egiten dugunean beroarena behinik kenduko baligute!
Urteak daramatza Ipar Euskal Herriko Biharko Lurraren Elkarteak (BLE) bioaniztasun landatuaren inguruan lanean. “Hainbat proiekdu ditugu abian, eta horietako bat baratzeko hazien ingurukoa da”, azaldu du Nico Mendiboure Hazi Sareko kideak. Duela lau bat urte hasi... [+]
Gaur egun Lur planetan bizi diren intsekturik handienek 30 cm inguruko tamaina izan dezakete, gizaki baten seiren bat, gutxi gorabehera. Horien artean daude tximeleta eta sits erraldoiak edo kakalardo potoloak. Halako izaki harrigarrien aurrean nola bada erreparatu lau... [+]
Lapurdiko hezegunea funtsezkoa da biodibertsitatearen biziraupenerako. Proposamena eremuan zabaldu dute eta Errobi inguruko sistema hidrauliko osoa barnean izango luke; Baionako, Angeluko, Basusarriko, Milafrangako eta Uztaritzeko Aturri ibaiaren ibaiadarrak, esaterako. Bost... [+]
Urte berriaren hasieran asmo berritu egiten gara dirudienez, eta egin beharreko zereginen zerrendak egiten ditugu gutako batzuk. Egiteko horien artean irakurtzeko ditudan liburuen zerrenda izaten da bat, gero eta zerrenda gizenagoa. Zuetako ez gutxik zer irakurtzen dudan galdetu... [+]
Sekula bananarik jan ez duten bi lagun ezagutzen ditut; nerau bat. Bananazalea da, ordea, jendea. Afrika eta Asia aldean sortutako landare generoa da banana (Musa x paradisiaca), baina gaur egun Ameriketan ere asko egiten da. Ekoizlerik handiena India da, eta esportatzaile... [+]
Nekazaritzan trebatzeko eta proiektu propioak abiatu aurretik ekoizpenean eta merkaturatzean norbere burua probatzeko, abian dira gurean nekazaritzako hainbat test gune. Araban, 2023an abiatu zuten Aleko nekazaritzako test gunea, baina, antzeko egitasmo gehienekin alderatuta,... [+]
Arboletako hostoak eroriak dira eta basoko lurra estalia dute. Lurraren eta hosto gorrituen artean, alabaina, sortzen da geruza fin bat, arreta gutxi jasotzen duena, baina espezie askoren biziraupenerako garrantzi handia izan dezakeena. Hezetasuna mantentzen du, zomorroak... [+]
Lursailaren jabeak hitzarmena sinatu du Lurgaia Fundazioarekin eta Sagarrak talde ekologistak deialdia zabaldu du landaketara batzeko. Zaraobe Institutuko ikasleak asteartean aritu ziren zuhaitzak landatzen.
Itsason (Gipuzkoa) elkarren ondoan dauden bi baserri dira Urteaga eta Urkulegi, duela zenbait urte elkartu eta proiektu bateratua martxan jarri zutenak. “Bi baserriak elkartu eta ekoizpen proiektua abiatu genuen, eta 2011tik dedikazio osoarekin ari naiz honetan”,... [+]
Sudurrak egia dio. Zaila da sudurra engainatzea. Usaimena saihestea ezinezkoa da. Sudurretik garunerako lotura bidearen ikerketa zirraragarria, liluragarria, zoragarria da makina bat ikerlarirentzat. Usainaren eta memoriaren arteko zubia azkarrena ez bada, bizkorrenetakoa bai... [+]
Duela 180 milioi urte Pangea kontinentea zatitu zenerako ikasia zuen aingirak Thetis itsasoa zeharkatzen. Ordudanik kontinenteak mugituz joan dira, eta aingira espezieak ezberdinduz. Jatorrizko arbaso beretik bereizi diren 20 aingira espezieen artean, gurea da, ibai-aingira edo... [+]
Oporlekuekin soilik lotuko dituzte askok Balear Uharteak, baina agroekologiaren eta kontsumoaren bueltan mugimendu bizia dute Mallorca irlan: Associació de Varietats Locals de Mallorca (tokiko hazi barietateen elkartea) da horren adibide. Abenduaren hasieran, elkarte... [+]
Muturreko lehorte eta euriteak normaltasun berria bilakatu zaizkigu. Areagotzen dituzten kalte ekonomiko eta ekosistemikoen artean, laborantzak pairaturikoak ez dira txikienak. Bereziki, lehorte garaietan zaluegi idortzen diren edota eurite handietan ur guzia xurgatu ezin duten... [+]