Anaia nola fusilatu zizuten ikusi zenuen.

Bai. Niregandik hamar metrora zegoela. 23 urte nituen, eta 21 Jonek. Mukizu bat zen, esaterako. Hortxe ageri da argazkietan. Gazte, eta idealista, idealismoa baitzen garai hartan herri honetan geneukan gauzarik inportanteena, injustizia zaparradari kontra egiteko modu bakarra. Isilpeko borrokan hasten zen jendeak bazekien, kontziente zen, egun batean libre zela, baina biharamunean preso zitekeela. Jende mordoa lotu zitzaion borrokari, batzuen izenak agertu dira, beste batzuenak ez; batzuk atxilotu zituzten, beste batzuk ez, zorionez. Eta nik, orduan bezalaxe pentsatzen dut orain, herri honen alde saiatu behar dugula. Jakina, orain ez ditut 23 urte, 67 baizik, bizi-eskarmentua dut, jende asko ezagutu dut. Horietako batzuek, bere burua Superman-tzat daukate, edo aiatola balira bezala jokatzeko ohitura dute…

Jende mordoa lotu zitzaion borrokari. Tartean, Jon; tartean, zu zeu.

Era batera eta bestera borrokatu naiz garai hartatik hona. Inoiz ez dut ezer esan, Glencree arte [euskal gatazkaren bake prozesuan hainbat biktimek topaketak egin zituzten justizia, memoria eta elkarbizitza bultzatzeko]. Glencreen parte hartzeko eskatu zidatenean, zerbait egin behar zela pentsatu nuen, eta nahiz eta batzuek ez zuten begi onez ikusi nire parte-hartzea, parte hartu nuen. Zerbait egin beharra zegoela uste nuen, egiazko botererik ez dugulako, Gasteizko boterea ez delako Madrilek maileguan utzitakoa besterik: “Gaur eman, bihar kendu”. Gogotik saiatu behar dugu jendea geureganatzen, gehiengo handia osatzen, eta, gehiengoarekin, Madrilera joan eta esaten: “Egin guri kasu, edo ez ikustekoak ikusiko dituzue!”.

Katalanen modura, esan nahi duzu?

Katalanen modura, baina goxoago. Eta, beti, bortxarik gabe. Bortxa bidez ezinezkoa da. Askoz ere beldur handiagoa diot Estatuaren bortxari, Katalunian nahiz Euskal Herrian eratu litekeen ezein mugimendu bortxazkori baino, Estatua gai baita beste GAL bat, edo bi, muntatzeko, lehen egin zuen moduan, eta gainera, “zilegitasun” osoz. Zer zilegitasun, ordea? Guk ez dugu hitza besterik, zintzo agertu behar dugu Europaren aurrean, herri bezala aitor gaitzaten. Katalanek ere hortik jo beharko luketela uste dut.

Jon buru-belarri sartu zen borrokan, sartu zen ETAn. Eta zu? Anaia nagusia zinen.

Ni ez nintzen sartu.

“Ez zinen sartu”... Nola sartu zen Jon?

Giroak horretaratuta. Injustizia zen orduko justizia. Jonek, bere kuadrillan bertan zenbait jende zer edo zertan zebilela ikusi zuen, eta berak ere bide hartatik jotzea erabaki zuen. Herrian zenbait talde osatu zituzten, eta talde haiek zein bere aldetik zebiltzan, loturarik gabe. Talde bat erortzen zenean, hiruzpalau harrapatzen zituzten, ez beste inor. Horrelaxe hasi zen Jon. Egun batean, ezkutatu egin zen, eta handik urtebetera harrapatu zuten.

Nola jakin zenuten ezkutatu zela?

Guardia zibila Jonen bila etxera etorri zitzaigunean. “Non da zure semea?”, galdetu zioten gure amari. Eta ama harri-harri: “Kanpin egitera joan da”. Baita zera ere! 1974an, ETAk [Luis] Gómez Acebo [Pilar Borboikoaren senarra] bahitzeko asmoa hartu zuen gogoan, ordainetan Espainiako kartzeletako presoak aska zitzaten. Komandoak jo eta su zebiltzan. Hiruzpalau komando Bartzelonara joan ziren, zein bere aldetik orduan ere, eta halako batean hantxe harrapatu zuten Jon.

Urte hartan [1975] ekainean-edo, Altsasun egon nintzen berarekin. Esan zidan: “Mikel, Perpinyà aldera noak, ez nauk puska batean ikusiko. Kontatuko diat handik itzultzean”. Nik ez nion besterik galdetu, jakitea ere ez zen-eta komeni. Guardia zibilek, edo poliziek, galdekatuz gero, ez dakizuna ere kontatzen hasten zara. Perpinyà aldera zihoala, itzulian kontatuko zidala esan zidan, baina ez zen itzuli. Bartzelonan atxilotu zituztela irakurri genuen egunkarian. Astebete edo hamar egun eduki zuten. Gogotik torturatu zuten, ohi zutenez. Direnak eta ez direnak egin zizkioten, gainerako guzti-guztiei egin dietena, eta are amorru handiagoarekin Joni, ez zelako Euskal Herrian bertan jaioa, migratzaileen semea zelako. Horixe esan zidaten guardia zibilek Pirinioetan atxilotu nindutenean.

Noiz atxilotu zintuzten?

Jon fusilatu eta hilabetera edo. Anaia fusilatu zidatenean, Bartzelonatik Zarautza etorri bai, baina ez nintzen etxera sartu. Badaezpada ere. Lagun batzuen etxean hartu nuen aterpe. Hilabete egin nuen haiekin. Halako batean, mendira nindoala esan nien, Tolosako Oargi mendizale elkartearen irtenaldia zen, Pirinioetara. Autobusean joan ginen. Jacatik gora, gelditu, autobusetik jaitsi eta oinez abiatu ginen mendian gora, eta orduan, guardia zibilak! Tiroka airera, gu denok geldiarazteko. Lurrean etzanarazi gintuzten. Identifikazioak eskatu, eta lau, atxilo hartu gintuzten. Poliziak fitxatuta ginduzkanak, nonbait. Ez nituen beste hirurak ezagutzen. Badakit, hala ere, haietako bat gor utzi zuten, kolpeka. Niri dagokidanez, guardia zibilek Jacatik Iruñera ekarri ninduten. Furgoian, betikoa: irainka eta joka eraso zidaten, anaiaren kontra gaizki esaka eta hau eta hura. Jon fusilatu eta hilabetera, baina haren kontra, hala ere. Eta niri, berriz, egurra. Haiek zartakoak! Iruñean, poliziaren esku utzi ninduten, eta Donostiara.

Donostiara, nora?

Gobernu zibilera. Gela txiki bat zen, kez betea. Haiek biribilean, eta ni batetik bestera bultzatzen nindutela, zartakoka. Halako batean, irten egin ziren gelatik, armairu baten gainean, bistara, pistola bat utzita. Ikusi nuen, ikusi nuenez. Ez dakit zer asmo zuten, nik arma hura hartzea-edo, nik arma eskuan nuela ni bertan akabatzeko-edo. Ordu erdiro, ziegatik gora, lixiba jo, eta behera. Lau egun eduki ninduten preso. Eta, gero, libre utzi ninduten. Urte hartako urrian agertu zen albistea Cambio 16 aldizkarian. Libre utzi ninduten, baina ez nintzen etxera itzuli. Donostia aldean gelditu nintzen.

Jon atxilotu eta gero, zer pauso eman zenituzten?

1975eko uztailaren amaieran atxilotu zuten. Lehenbizi, ohiko epaiketa egin behar ziotela esan zuten, banku lapurretaz akusatuta. Polizia baten hilketaren egile ere bera izan zela esan zuten, baina ez zen gauza argia. Garai bertsuan, beste bi polizia ere hil zituzten, Bartzelonan bata, Madrilen bestea, eta ohiko epaiketa zena, sumarisimo bihurtu zuten, gerra kontseilua, bai ETA eta bai FRAP egurrean zebiltzalako. Hainbat militante atxilotu zituzten, epaiketa gisakoak egin zituzten, eta batzuen eta besteen artean, hamaika heriotza zigor eman zituzten epaileek. Europan jendeak kontra egin zion horri, protesta gogorrak izan ziren han eta hemen, eta azkenean, bost heriotza zigor erabaki zituzten. Tartean, Jonena. Diotenez, ez zelako Euskal Herrian jaioa, eta estatuan gainerako herrialdeetako kideak izutzeko asmotan. Hain dira burumotzak, ez dakite zer den idealismoa, ez askatasun egarria. Horrexegatik joan ziren Amerikara eta txikitu zituzten herri guztiak.

Marc Palmes eta Magda Oranich izan zenituzten abokatu.

Juan Mari Bandresek eta Miguel Castellsek egin ziguten bide hori. Esku bete lan zeukaten gainerako akusatuak defendatzen, eta Marcek eta Magdak hartu zuten Jonen defentsa Bartzelonan. Gogo onez, gainera. Gazte ziren eta oso gure aldekoak. Ama eta izeba Paulina Bartzelonara joan ziren eta han Pons Llovet familiaren etxean ostatatu ziren. Haien seme Josep Lluisek Segoviako ihesean parte hartu zuen. Ikaragarri lagundu zigun Pons Llovet familiak, ikaragarri. Jon hil eta gero ere, haien hobian sartuta eduki zuten gure anaiaren hilkutxa, iparraldeko hilerrian, ekartzea lortu genuen arte.

Ama epaiketan egon zen.

Bai, pantomima hutsa. Orduan ere ikusi zuen Jon.

Tortura zantzuak ikusi zizkiola zioen zuen amak, muxu ematera hurreratu eta ubelduak ikusi zizkiola.

Bai. Epaiketa eguneko kontua da hori. Denetarik egin zioten Joni: bainuontzia, zintzilik eduki zuten, era guztietako kolpeak jo, betiko mehatxuak egin… Ama eta izeba epaiketan egon ziren, eta gero itzuli egin ziren Zarautzera. Haiek etorri, eta ni joan nintzen, zer edo zertan saiatzera, justizia eske, injustiziaren erresuman. Epaia emanda zegoen, ez zen atzera itzulerarik. Jonek berak esan zidan gau-kaperan: “Hauek ez dute etsiko”. Beste gauza bat ere esan zidan gau-kaperan, torturaren kontura: “Zernahi esanarazi didate, baina ez dut lagunik salatu!”.  

Nor eta nor zineten gau-kaperan?

Marc [Palmes], Magda [Oranich], Coronado kapitaina, zeina baitzen armadaren ofizioko abokatua, zenbait funtzionario, eta besteren bat. Bukaerarik gabeko gaua izan zedin nahiko nukeen, baina arin igaro zen. Kontu kontari eman genuen gaua, txorakeriak esaten, ondoren zetorrena saihestu nahian bezala. Horretan ari ginen arren, nik ezin nuen egunsentia burutik kendu. Aldiz, Jon bera lasai zegoen. Ez dakit heriotzaz jabetzen zen, ez dakit neu ere jabetuko ote nintzatekeen, edo ez dakit besterik gabe benetan jabetuta zegoen eta aurrera egiteko prest zegoen. Ez dakit.

Eguna argitu zuen.

Eta Modelo kartzelatik irten ginen, Diagonaletik barrena, guardia zibilez eta poliziaz inguratuta. Izugarria. Katalanak berak ere izutu nahi zituztela uste dut. Handik bost kilometrora, Cerdanyola, hantxe hilerria, eta hantxe basoa, Espainiako armadarena, nonbait. Tarte batean basoa xahutu, zabaldu txiki bat egin eta, hantxe erdian jarri zuten Jon. Gurutze Gorriaren anbulantzia ere han zen, kartzelako furgoiarekin batera. Dena prest izan zutenean, igo ginen zabaldu hartara abokatuak, ni neu… Hantxe zegoen Jon, lotuta. Ikusi ninduen orduko, Eusko gudariak kantatzen hasi zen. Inguruko basoan, berriz, oihuak aditzen ziren: “Txikiiiii….!!! Txikiiiiii...!!! Gora Euskadiiiii!!!”… Baina fusilatu zuten. Eta abokatuek heldu ez banindute, guardietako bati fusila kendu eta tiroka erasoko niekeen. Zakur seme haietako bat hasi zen esanez: “Honek ez dik tiro gehiago tiratuko!”.

Bartzelonako militante jendea oihuka basoan.

Bai. Jakina, kontrol mordoa jarri zituzten, alderdi hartara sartzea galarazi zieten, baina haien oihuak heldu zitzaizkigun. Gero, kontrolak gainditu eta hilerriraino sartu zen jende hura. Han, azken agurra eman nahi izan genion Joni, eta hilkutxa zabaldu genuen. Orduantxe atera zuen Marcek [Palmes] Jonen argazkia, gorpu zela, kamera txiki batekin. Baten batek ikusi-edo, eta irteeran poliziak kendu egin zion kamera Marci, baina ordurako gordea zeukan barruko erroilua. Jende emana hilerrian. Eta arratsaldean berdin. Hileta-meza egin zuten, eta gero, protesta gogorra. Oso oroitzapen ona daukat katalanena, eta berdin zait zein zen haien bandera, injustiziaren aurrean ez baitago alde bateko edo besteko banderarik.

Jon fusilatzen zutela ikusi zenuen. Zertan da trauma?

Hortxe. Nekez gainditzen da. Inoiz ez dago ahazterik. Ez geunden gerran, ezta? Eta, aldiz, gerran bageunde bezala hil zuten Jon… Horrek zer pentsa ematen dizu: horretarako gauza baldin badira, zer ez ote dute egingo hurrengo batean? Oraintxe, hamar urte daramatza isilik ETAk, eta hala ere, ez digute bakean uzten: benetako erabakiak hartzen, geure buruak benetan gobernatzen ez digute uzten.

Zenbateraino markatzen du horrek denak?

Erabat. Markatzen zaitu bizian, markatzen zaitu lanean, markatzen zaitu denean… Udaltzain izan nintzen, eta nire herriaren alde saiatu nintzen beti. Batzuek, zenbait aiatolak, ez zuten ulertu ni garai hartan udaltzain sartzea, zein izan ziren nire arrazoiak. Eta, aldiz, udaltzain jantzita ere guardia zibilen kuartelean atxilotuta egotea ere gertatu zait, sasoi latz haietan manifestazio bat babesteagatik. Orain ez, orain nahitaez joan behar dute udaltzainek manifestazioak babesten.

Zertan zenuten antza Jonek eta zuk?

Ni bera baino bi urte zaharragoa nintzen, bera baino serioagoa, hura ni baino beroagoa zen. Nabarmena zen. Errieta egiten nion: “Jon, erori egingo haiz, harrapatu egingo haute, ez duk segundoa ere iraungo!”. Eta ez zuen segundorik iraun. Ez zidan kasurik egin. Baina, tira, beharbada horri esker nago ni oraindik hemen.

Hainbestean, gauza asko kontatu dizkiguzu, Mikel. Baina zenbat gorde dizkiguzu?

Askoz gehiago…