Andeetako kinoaren moda bareturik, Etiopia eta Eritreatik heldu den teff labore txikia da Ipar aberatsean azkena zabaldu den super-elikagaia. Gainerako zerealek baino kaltzio eta mineral gehiago ei daramatzana, glutenik gabea, burdina eta proteina asko dauzkana, fibra kopuru handia... Horra etiopiarrek injera taloa egiteko darabilten teff xumea kirolarien eta osasunaz obsesionatutako burges-txikien gutizia bihurtua. Agro-industriak harrapatuta, noski.
Patenteen aferen jarraipena egiten duen Kluwer Patent blogak berrikitan zabaldu du: Holandako auzitegi batek baliogabetzat utzi ditu teffa prozesatzeko bi patente holandar. Teffa da labore bat milaka urtez Etiopian erabili dutena egiteko injera izeneko taloa, beren otordu gehienen laguntzailea. Etiopiako Gobernuak pozik hartu du ebazpena. Patenteok haserre handia piztua zuten Etiopian, non tefa ondare nazionalaren osagaitzat baitaukate.
Euskarazko Wikipedian irakur daitekeenez, tefa edo teffa (Eragrostis tef), Afrikako ipar-ekialdeko etiopiar mendigunean sortutako urteroko landare belarkara da. Nutrizioaren aldetik ezaugarri interesgarriak dauzka: zuntz dietetiko eta burdina asko dauka eta proteinaz eta kaltzioz horniturik dago. Artatxikia eta kinoa bezala egosten da, baina hazia txikiagoa da. Labore garrantzitsua da Etiopian eta Eritrean –injera izeneko janariaren osagaia da–, eta Indian eta Australian ere erabiltzen da.
“Teffa ote da super-elikagai berria?” galdetzen zuen 2016an New York Times egunkariak: “Teffa aspalditik izan da lasterketa luzeetako korrikalari etiopiar mitikoen janaria, hala nola Olinpiar Jokoetan urrea irabazi eta munduko marka ezarri zuen Haile Gebrselassierena, zeinak baitzioen teffa zela etiopiarren arrakastaren sekretua. Baina orain teffa ari da bihurtzen modako elikagai amerikar askoren artean. Iraupen luzekoetan ari diren atletek alea maite dute mineral asko dauzkalako. Glutenarekin ezin dutenek daukate gariaren alternatibatzat. Labore honen salmentak goraka ari dira urtez urte AEBetan: 2014an %58ko igoera Packaged Facts merkatu ikerketa konpainiaren arabera”.
2005ean Etiopiako Biodibertsitaterako Institutuaren eta Holandako Health and Performance Food International (HPFI) konpainiaren artean sinatutako tratua, ‘eredu pilotu’ edo prototipotzat nabarmendu zuen Biodibertsitaterako Nazioarteko Biltzarrak 2008an. Etiopiaren altxor genetiko bat mundu mailako negozio bilakatu behar omen zuen, konpainia pribatu baten eta estatu txiro baten arteko ituna oinarrituta etikan eta parekidetasunean.
Konpainiak orduan “HPFIren negozio eredu solidarioa” agirian azaldu zuen solidaritatezko negozio baten berri: “HPFI konpainia holandarra hasi zenean teffa Ipar Amerika eta Europako merkatuetan sartzen, ohartzen zen Etiopiako jendeen oniritziaz jokatu behar zuela. Konpainiarentzako inportantea zen mende luzez zereal basati hori erein, kontserbatu eta eraldatu zuen jendeak ere jasotzea horrek orain munduan ematen zituen etekinak”.
Konpainiak zioen 3 milioi euro eta lau urteko ikerketa lanak inbertitu zituela, 375 teff barietateren artean Europako klima eta lurzoruetarako 3 egokienak aurkitu eta AEB eta Europan promozio lan handia egin zuela teffez egindako produktuak zabaltzeko, tartean opilak eta garagardoa. “Hitzarmenean adostu bezala, konpainiaren etekinen %5 ematen dizkio lanpostu jasangarriak eta baserritarrak sustatzeko HPFIk eta Etiopiako Gobernuak sortutako funts bati. Horrez gain, Etiopiak jasotzen du teff hazien salmentaren etekinen %30eko royalty bat eta 10 euro HPFIk teffez ereindako hektareako”.
Sukaldaritza-kolonialismoa
Hori idatzi zuten 2008an, baina 2012rako agerian geratuko zen itun polita hazitik zetorrela usteldua. Norvegiatik munduko energia eta baliabideen legedia eta gobernantzaren behatokia den Fridtjof Nansen Institute fundazioak ikertu zuen eskandalua eta afera gero laburbildu du, Edna Mohamedek The New Internationalist aldizkariaren ekaineko zenbakian: “How a corporation patented Ethiopia’s most common staple” [Korporazio batek honela patentatu zuen Etiopiako oinarrizko elikagai zabalduena].
2005eko itun hartan Etiopiak eta HPFIk adostutako merkaturatze planaren babesean, Jans Roojsen agronomo holandarrak 2003an eskatu eta 2007an lortu zuen teffa merkaturatu, saldu edo inportatzeko eskubidea ematen zion patentea. Alegia, engoitik HPFIrena zela milaka urtez Etiopia eta Eritreako laborari eta abeltzainek landua zuten teffaren jabegoa.
Baina, teffa gero eta ezagunagoa zen arren, HPFIk ez zituen lortu esperotako etekinak eta kiebra jo zuen 2009an. Itunak iraun zuen bost urteetan Etiopiak denetara 4.000 euro jaso zituen, besterik ez. HPFIk bazuen, ordea, likidatzerakoan ondo gordetako altxor bat –teffaren patentea– eta enpresaren fundatzaile Jans Roojsenek bereganatu zuen 60.000 euro pagatuta.
Geroago beste konpainia holandar bat, Bakels, hasi zen teffezko produktuak saltzen eta Roojsenek auzitara eraman zuen, patente eskubideak paga ziezazkiola eskatuz. Oso tarteka bada ere justiziak bai baitaki poetikoa izaten, Roojsenen erreklamaziotik abiatuta bere kontra ebatzi du Hagako epaitegiak eta honen patentea baliogabetu, errebotez etiopiarrei bidea libre utziz teffarekin nahi dutena egin dezaten. Hori bai, oraindik Roojsenen patenteak baliagarri dirau Belgika, Italia, Alemania, Austria eta Britainia Handian.
Fridtjof Nansen Institutek salatu duenez, teffarena bio-pirateria kasu nabarmena da, lapurretak ekarri baitu Etiopiak ezin erabili izatea bere baliabide genetikoak Europako zenbait herrialdetan. Joan den maiatzean Etiopiako fiskal nagusiak iragarri zuen Roojsenen kontrako salaketa ari zirela osatzen, lapurretagatik epaitu dezaten. Baina bitartean, ez dago batere garbi enpresa etiopiarrek alea saldu ote dezaketen patenteak bizirik dirauen herrialdeetan ala arriskatzen duten salaketa bat, Bakels konpainiak eduki duena bezalakoa.Behin patentea lortuta, jabego publikokoa zena pribatizatuta geratu da.
Gaiak erakusten du sukaldaritzazko kolonialismoak [culinary colonialism] nola funtzionatzen duen ere. Lisa Heldke filosofoak formulatu omen zuen kontzeptua, adierazteko kolonialismoak nola eraldatu zituen sukaldatzeko ohiturak. Jokabide kolonialista horrek dakar, hasteko, menpeko herrialdeetako janariei itxura edo izena bera ere berritzea [rebrand] mendebalde aberatseko kontsumitzaileentzako erakargarri egiteko, irudi berrian jatorrizkoarekiko lotura txiki bat mantenduz justu produktuaren exotikotasuna nabarmentzeko adina, baina azken finean jatorrizko jendarte indigenekiko edozein kulturazko lotura ezabatuz.
Teffaren afera, dio Edna Mohamedek, nekazaritzan eta oro har naturan korporazioak egiten ari diren desjabetze erraldoiaren adierazgarri da: “Landareen DNAren %75 konpainia pribatuen jabetzan dago, erdia 14 multinazionalen esku”. Patentez ongi zigilatuta.
Baso naturaletan estratu eta funtzio ezberdinak betetzen dituzten espezieak aurkitzen ditugu. Batzuek gaina hartuko dute, eta mende ugari bertan igaroko dituzte. Beste batzuek lehen urratsak emango dituzte, baso-kideengatik sakrifikatuko dira eta beraien gorpu ustelak sistemari... [+]
Bergaran Elikadura Mahaia martxan dute eta bertatik hainbat ekintza ari dira aurrera eramaten herriko azoka indartzeko eta baserritarren erreleboa lantzeko. Elikadura Mahaiko kide dira Jon Ruiz de Egino baratzezaina, Eskubaratz proiektuko kidea. Eta Aitziber Plazaola dendaria,... [+]
Oiartzunen nekazaritza bultzatzeko eta elikadura burujabetzarako bidean pausoak emateko sortu zen Lurbizi egitasmoa, 2016 urte inguruan. “Herritar talde batek denbora zeraman herrian nekazaritzaren eta lehen sektorearen egoera kaxkarraz hausnartzen”, adierazi du Ibon... [+]
Arabako Bionekazaritza elkartearen eta Euskadiko Hazien Sarearen arteko lankidetzatik sortu zen duela urte pare bat Agroekoop kolektiboa. “Arabako agroekologiaren bueltako elkarteak lotzeko eta indartzeko, eta sinergiak sustatzeko asmoz sortu genuen”, adierazi du... [+]
Zestoako Amilibia baserria eta bere lurrak eskuratzea eta bertan elikadura burujabetzari loturiko laborantza proiektu agroekologikoak martxan jartzea; horixe du helburu Biolur elkarteak. Horretarako, besteak beste, abenduan ekin zion interneteko diru bilketa kanpainari eta... [+]
Edanari emateko prest? Uda atari hau aproposa da gero berokoak etortzean ez lehortzeko edariak destilatzeko. Hezetasunari eustea garrantzitsua da gorputzari bere onenean atxikitzeko, eta etxean sortutako mamarekin bada zer esanik ez.
Laborantza lur emankorrak ondasun kolektibo bilakatu nahi ditu Amillubi proiektuak. Horretarako herritarren eta hainbat kolektibo eta erakunderen ekarpenak biltzen ari da eta maiatzaren 11rako egun osoko festa antolatu du Amillubin bertan, egitasmoari bultzada emateko.
Duela hamabi urte pasatxo ezagutu zuten elkar Izaskun Urbaneta Ocejok eta Ainara Baguer Gonzalezek, ingurumen hezkuntzako programa batean lanean ari zirela. Garaian, lurretik hurbilago egoteko gogoa zuten biek, teoriatik praktikara pasa eta proiektu bat martxan jartzekoa... [+]
Zergatik doa mundu guztia Iruñera erosketak egitera, gure eskualdean elikagai asko ekoizten bada? Zergatik da hain zaila bailara hauetako produktuak bailara hauetako dendetan topatzea?”, galdera horiei eta beste zenbaiti tiraka hasi ziren lanean Zangoza aldean duela... [+]
Bidaia hau hasi nuenean, ikuspuntu erromantikoz imajinatzen nituen baso jangarriak: zuhaitz artean ibili, fruitu goxoak dastatu, loreak usaindu... baina baso jangarriek badituzte arantza ugari ere, porrotak, erratak... Gaur, ikasketa politak eskaini dizkidaten porrot horietako... [+]
Gasteizko Haur eta Lehen Hezkuntzako ikastetxeetako baratzeak ikertu ditu Iratz Pou EHUko ikasleak. Zenbat eskolek dute ortua? Nolako erabilera ematen diote, zein helburu eta asmorekin? Probetxu pedagogiko eta didaktikoa ateratzen al diote baratzeari? Pourekin eta Igone Palacios... [+]
Elikagaien prezioak zergatik igo dira hainbeste? Nola ezartzen dira prezioak? Juanma Intxaurrandieta Nafarroako Unibertsitateko ekonomia irakaslea eta INTIAko kudeatzaile ohia da, egun erretiratua. Eli Pagolak Egonarria saioan egin dion elkarrizketan, hizkuntza arruntean eta... [+]
Gaubea haranean, Tobillas herriaren alboan, Serna deitzen dioten nekazaritzarako lursail bat dago. Baina ez da baratze soil bat: historiak eta arkeologiak diote 1.300 urteko bizia duela eremu horrek. Herritarren langintza kolektibo baten emaitza izateaz gain, parada ematen du... [+]