Oteizan sortua zaitugu, Nafarroan. Lizarra ondoan.

Aitaren sorterrira etorri zelakoz ama [Zarautzen jaioa], Oteizara, ni sortzeko. Gero, berriz Zaragozara joan ginen. Haurdun gelditu zen berriz ama. Aitak mutikoa nahi zuen, eta amak nahi zion eman. Eta egin zuen bosgarren haurra: mutikoa. Ondotik, nik hiru urte nuelarik, gerlako kastigua pasatu zenean, eman zioten amari Gipuzkoan herri bat hautatzeko zenbait aukera. Haietako bat, Lazkao. Eta huraxe hautatu zuen. Ahizpa zaharrenak 7 urte, nik 3, urtebete zuen anaiak. Eta Lazkaon izan zen irakasle eskolan. Baina lau eta erdietan, eskola bukatzen zelarik, hartzen zituen haur batzuk, lau-bost, eta erakusten zien euskaraz irakurtzen eta idazten, eta kantu batzuk.

Lazkaon hazi zinen.

Bai. Han egin nuen lehenbiziko eskola. 10 urterekilan, Ordiziara joan nintzen kolegiora, eta 14 urtetan, Montpellier mojetara, Donostiara, barnetegira. Gure amak erraten zuen emazte guztiek behar zutela lanbide bat ukan, ez ginela izaten ahal beha gizonak noiz emango zigun dirua. Behar genuela gure askatasuna. Gure herrian, Lazkaon, nire adinekoetan ni bakarra izan nintzen ikasketak egiten. Amak bazituen –garai hartan, kasu!– ideiak. Donostian, Montpellierren nintzela, andereñoak prestatzeko erresidentzia egin zuten. Han ziren Pakita Arregi eta. Haiekilan izan nintzen. Lehenetakoa. Gero, urtebete egin nuen Karmele Esnalekin. Elbira Zipitria ere ezagutu nuen, bistan da! Eta Tolaretxipi, eta Alemandarrak… Beste bat bazen, bitxiak saltzen zituena Donostian, Elbira Zipitriaren oso-oso laguna.

Urtebete egin zenuen Karmele Esnalen ondoan. Andereño hura bazen nor.

Asko zor diot nik Karmeleri. Bazituen kasik ehun bat haur lurrean. Ez zen mahairik, dena magalean egiten zuten. Dena ikusiz egiten zuen, bizian, matematika eta denak. Batekoak eta hamarrekoak, eta hostoak nondik eta nora, eta landare bati hostoa kentzen badiogu, bizi pixka bat kendu diogula… Gauza horiek denak Elbirari eta Karmeleri zor dizkiet. Badut gordea Karmelerekin landutako kaier bat, dena kantuz betea.

Eta, horren ondotik, noiz hasi zinen irakasle lanean?

14 urtetan orduko eskola bukatu, batxilergo eta errebalida gero… 18-19 urtetan, lanean nintzen, baina ez eskola nazionalean. Ez nuen harako oposiziorik egin. Herriarendako zerbait egin behar genuela amesten genuen. Euskal Herriarendako, garbi erran dezadan. Sinesten genuen ere, euskara ikastolak salbatuko zuela. Oso barneratua nuen nik hori. Aita ez zen pozik, lan asko egin baitzuen niri ikasketak ordaintzeko Donostian. Aitak eskola nazionalean lan egiteak zituen abantaila guztiak nahi zituen niretzat. Aita, haserre, sua botatzen. Ama, pozik. Etxetik igorria izan nintzen. Ez zen goxoa izan. Baina nire gogoa zen herriarendako zerbait egitea, euskararendako. Irakasle ikasketak egin eta, urte batez praktikak egin nituen Karmele Esnalekin 1963-64an. Handik, Andoaingo ikastolara joan nintzen lanera. Bi urte Andoainen, eta unibertsitatera joan nahi izan nuen, gehiago ikastera. Nahi nuen ikasi haurraren marrazkiaren gainean, marrazkiaren bidez haurra hobeki ezagutzeko. Ohartu nintzen Karmele Esnalek asko begiratzen ziela haurren marrazkiei. Garai hartan bazen Albisu bat kartzelan, ETAko lehenetakoa, eta haren haurrak beti marrazten zuen etxea, eta leihoa barra batzuekilan. Berak horrela ikusten zuen aita. Karmelek oharrarazi zidan horretaz. Marrazkiari buruz eta ezagutza pedagogikoaz-eta biziki azkarrak ziren katalanak, eta oroitzen naiz bi udaz Loiolan (Azpeitia) izan nintzela haiekilan ikastaroan.

Zer giro zen Lazkaon garai hartan, 60ko hamarkadaren hasiera edo erdialde hartan?

1964-65ean, apaiz gazte bat etorri zen Lazkaora: Hiazinto [Fernandorena] Setien. Bazen Imanol bat ere, apez. Eguberriz, jaiotza ateratzen genuen, bizirik, eta kantuak kantatzen genituen. Urte batez, txabola zahar batean gizon bat ipini genuen. Eta gure amak: “Olentzero…! Eta ez ditun etorri!”. [Guardia zibilak-edo] Ama, beldurrez. Herrian, gure amaren adineko jendea, beldurrez, eta pozik. Biak. Ez dut sekula ahantziko hori, Olentzero Lazkaora itzuli zen irudia. Olentzero egiten baitzuten han gerla baino lehenago. Hura izan zen gerla ondotik atera zuten lehenbiziko aldia. Hiazinto etorri zenean izan zen. Hurrengo urtean, hiru Olentzero atera ziren, zein bere auzotik, eta plazara bildu ziren. Eta poliki-poliki Olentzero indarra hartzen joan zen.

Unibertsitatera nahi zenuen.

Ideia horrekilan joan nintzen Iruñera. Goizean ikastolako lana egiten nuen, eta arratsaldean unibertsitatean nintzen. Baina bi gauzak batera egitea gehiegi zela pentsatu nuen. Ez nintzen gai. Horretan, egun batean, otsailean, hor etorri zen ama, erranez guardia zibilak etorri zirela Lazkaoko etxera, eta alde egin behar nuela. Garai hartan torturatzen hasiak ziren anitz jende. Tortura garaia zen. Francoren garaia. 1969. Lazkaon apez zegoen Imanolek gure ama autoan sartu eta Iruñera ekarri zuen. Iruñean bizi nintzen tokira ere etorri ziren poliziak, baina bi gaztek gordea ninduten. Etxe batean ukan ninduten bi egun. Eta, ondoren, Luzaidetik barrena ekarri ninduten hona.

Hona heldu zinen, Ipar Euskal Herrira. Eta hemen?

Paperak behar nituen hemen egoteko, iragaitzazko bidaiari paperak. Hortakoz, behar nuen Parisera joan, pasaportea erakutsi –beti ukan bainuen pasaportea, ttipitatik–, eta ikasketak banituela ere erakutsi. Joan nintzen, papera ukan nuen, eta itzuli nintzen Donibanera, maletak hartu eta Parisera joateko, han familia bainuen, amaren hiru ahizpa eta anaia bat, Zarauztik Parisera lan egitera joanak. Nik ez nekien frantsesa. Zerbait idazten, baina ez zen gauza handia. Arrotz sentitzen nintzen Donibane Lohizunen, arrotz. Tarte horretan, Lazaro Arandia [Argitxu Nobliaren senarra garai hartan] etorri zen nire xerka.

Argitxu Nobliak berak kontatu zigun ARGIAn (2201. zbkia): haurrak euskaraz zainduko zizkien norbaiten bila zebilen.

Hiru haur bazituzten. Argitxuren senarra Amezketakoa zen, bertsolaria. Eustakio, Itsasondokoa, bertsolaria hura ere. Eta biak errefuxiatuak. Eustakiok ezagutzen ninduen ni, nire familia eta denak. Ezagunak ginen Lazkaotik. Horrela, Argitxuk erran zuelarik behar zuela norbait etxerako, Eustakiok nire izena eman zion. Argitxu bizi zen etxean hasi nintzen. Haurren etxean lo egiten nuen, haurrekilan nintzen 24 ordu. Polo auzoan ginen, Baionan, Villa Espinal izeneko etxean, nagusia Aurizberrikoa baitzen. Urtasu zen familia. Hiru haur zituen Argitxuk, baina ttipi-ttipia oraino sehaskan. Bestalde, momentu hartan bazen katixima eta meza giroa euskaraz, bazirela bilkurak. Argitxu bilkura haietara joan zelarik, han egon ziren Muñoa, Gallastegi eta Etxebarriarekin. Sotaren bulegoan lan egiten zuten hirurek. Bestaldekoak ziren, eta bazekiten zer zen ikastolen mundua. Miarritzen bizitzen ziren. Muñoak erran zuen: “Katixima edo meza euskaraz? Nahiko nuke ikastola bat!”. Orduan erran zuen Argitxuk: “Bada andereño bat nire etxean”. Eta horrela etorri ziren Villa Espinal hartara hiru haur gehiago. Hiru haiek eta Argitxuren biak, bost haur izan ziren haste hartan.

Haur gehiago bildu ziren gero. Nola egin zenuten bide hori?

Orduko garaian, estatu frantsesean, behartua zinen 6 urtetik hara haurrak eskolan uztera. 6 urte arte, nahi zenuena egiten ahal zenuen. Zilo hori tapatu zuen Argitxuk. Bertakoa zen Argitxu, jende asko ezagutzen zuen, eta inork haur ttipia zuelarik, erraten zien: “Aizue, zergatik ez duzue ekartzen zuen haurra ikastolara?”. Horrela ibili zen Argitxu, eta ni segidan-segidan hasi nintzen lehen haur haien anai-arrebak Villa Espinalen hartzen. Baina hura ez zen etxe egokia. Haurrak eskailera gora eta behera, ez zen posible. Hortik, Enbataren bulegora pasatu ginen, Cordeliers karrikara, lehenbiziko estaian.  

Eta nola izan zen gauza?

Gallastegik ikuspegi handia zuen. Erran zidan: “Ikastola zabalduko dugu Donibane Lohizunen”. Eta nik: “Donibane Lohizunen? Tirrit!”. Horrela erran nion. Eta berak: “Nik hunkituko ditut ate jakin batzuk, eta ikusiko duzu”. Eta egia da, handik urte batera ikastola zabaldu zuen Donibane Lohizunen! Behar duzu jakin zein ate hunkitu, nola azaldu. Gauzak horrela dira.

Gallastegik ikuspegi handia zuela erran duzu.

Bai. Hark erran zuen: “Urte guztiz hiru edo lau ikastola zabaldu behar dira”. Eta Garat eta jende horiek: “Baina nola, ez ditugu irakasleak ordaintzen ahal”. Eta Gallastegik: “Zabaldu behar dira ikastolak herri guztietan”. Guraso batzuk baztertu ziren, beldur ziren. Bestalde, ikastola gabe sei urtetan eskola frantsesera behar zuten haurrek. Konpromiso handia zen. Eta nola ordaindu ikastolak eta irakasleak? Udan, langabezian sartzen ginen irakasleok, estatuak guri ordaintzeko! Bada, bai! Zor handia bagenuen, eta [François] Bayrou jaunari zor diogu frantses sistemaren barnean sartzea. Ez dugu anitz irabazi ikastolan, espiritua ez zen anitz irabaztekoa, kasu… Beste espiritu bat bagenuen, eta egiten genuen kantina, ikastola garbitu… Bestaldean bezala, horrela jarraitu nuen nik hemen lehenbiziko urteetan, hamar-hamabost urtetan.

Eta orain, nola da egoera, nola ikusten duzu oraingo euskara mundua Baiona alde honetan?

Arras kanbiatu da egoera. Gaurko egunean, Baionako bestarik ez da mutxikorik gabe, “Baiona kantuz” gabe, Karrikaldi gabe… Horiek gabe ezinezkoa da. Olentzero eta ikastolak eta taloa-eta gabe, ezinezkoa da gaur egun. Iratzartze bat ekarri du ikastolak, izugarri. Bideak zabaldu ditu ikastolak, izugarri. Nonbait lurra prest zegoen. Ikastolak jendea kontzientziaraztea ekarri du, mugiaraztea, iratzartzea. Gaurko egunean, ikastolatik pasatzen diren haurrak euskaldun sentitzen dira, gauzak egiteko eta errateko beste ikuspegi bat dute.