80 bat laguneko koadrilan goaz Arga ibaiaren inguruan, trikiti doinuen erritmoan, paseo alegeran. Damaso Intza fraide kaputxinoaren aurpegia eta “Jatorrira bidaia” hitzak dauzkan afixa gorria darama makil baten puntan Patxi Larrionek, denen aitzindari, hiri buruzagian gidari paregabe, mende bat atzera begiratuz etorkizunerantz eramango gaituen egun-pasan. Eguraldia ere alde dugu, eguzkitsua atera da otsailaren 23a eta Iruñean eguzkia esatea asko esatea da: beste inon ez ditu Astro Nagusiak hemen bezalako kolorez bainatzen bazterrak.

Fraide kaputxinoen komentuan hasi dugu goiza, 1919an toki honetan hasi baitziren Damaso Intza eta Aita Buenabentura orduko euskaldun jendearekin konektatu nahi zuen aldizkarian buru-belarri. Hilabetekari erlijioso bat, Zeruko Argia: Astro Nagusiak orduan gurutzeak eta fedea zituen lagun, bestela tindatu dira euskaldunen kronikak geroztik, baina hari fin batzuek iraun dute eta Iñaki Camino ibili da horien gainean ekilibrista, 1986an berak eta Josu Landak Intzari egin zioten elkarrizketa birgogoratuz. Mende oso bat zeraman bizkarrean jada Migel Olasagarrek –hori zuen jaiotze-izena– 80ko hamarkadan bi gazte grabagailuz eta argazki kameraz etorri zitzaizkionean. Hilabete gutxi geratzen zitzaizkion mundu honetan. Urrikaldu ziren bi gazteak, Zeruko Argiaren sorreraren ingurukoez galdetu ondoren jakin nahi izan zuten ea ondo lo egiten zuen, ea ametsik egiten zuen, osasunez nola ote zebilen. Eta erantzun zien Intzak. Bere modura: “Ez zen makurtzen guk egindako galderetara. Guk galdetu eta berak galdera hori bere alderdira lerrarazten zuen beti. Zaila zen guk nahi genuen lekura eramatea”, dio Caminok –eta guk diogu jarrera horri nahi diogula eutsi ARGIAn mende baten ondoren: agenda propio bat, makurrezina, menderagabea–.

Promenatu gara, hortaz, Kaputxinoen egoitzatik abiatuta Arga –ibaiaren– inguruetan eta pitaka-pitaka joan gara biltzen Argaren –Arrotxapeko taberna, kasu honetan– kanpoaldean, ailegatu ahala Arrotxan Kantuz taldeko lagunek ARGIAri “zorionak zuri” kantatzen diotela. Hamaiketakoa, orotariko solasaldi informalak eta leku honetan pit stop hau egitearen motiboa: batetik, auzoaren nortasuna metro karratu bakoitzean erakusten duen taberna hau inguruko euskaldunen bilgunea dela; bestetik, Ivan Gimenez kolaboratzaileak finki esplikatu duen moduan, urtetan leku honetatik pasatzen zela Plazaola trena probintziara –alegia, Gipuzkoara– bidean. 1914an jarri zen martxan orduko euskaldunek bultzia deituko zioten burdinazko suge hura. Duela bost bete zuen mendea beraz. Egina dago konexioa: 100 urteak eta ARGIAren Lasarte-Oriako egoitzara daraman bidea gurutzatzen diren lekuan gaude.

Ez denbora askorako hala ere, Nafarroako Artxibategian beste zita bat baitaukagu historiarekin. Trikiti, pandero eta festa iritsi gara eta sarreran dagoen hiriko maketaren inguruan bildu. Santi Leonéren momentua da. Aipu bat irakurri du bere hitzaldia hasteko: “Ausarta eta kementsua, baina aldi berean zakarra den bizkaitarrak eta zuberotar finak hizkuntza bera hitz egiten dute, eta bakarrik egun guttiko tarteak bereizten du bata bertzearengandik; elkarrengandik hurbil dauden eskualdeetan hitz ezberdinak erabiltzen dituzte, baina hizkuntza berari dagozkionak, gauza berberak izendatzeko; ondo-ondoan dauden herriek nekez ulertzen diote elkarri, baina elkar onartzen dute nazio baten eta beraren anaiak gisa”. Nork esana da? Telesforo Monzonek? Txillardegik? Ez:  Wilhelm von Humboldt jakintsuaren hitzak dira, Die Vasken liburutik ekarriak. 1801ean publikatutako lan horretatik gaur egun arte euskaldunak izendatzeko moduaz eta, zehazki, Nafarroan euskalduntasunaren aferak izan duen garapenaz hitz egin du Leonék: “Nafarroako gizartearen parte handi baten historia urruntze baten historia da: euskal ideia batetik, euskal herritik urruntze baten historia da”. Baina orain ere, “ARGIAren eskutik independentzia astero ikusten dugu eta hemen gaude, Iruñean, XVIII. mendean Etxeberri Sarakoak eta XX. mendean Patxi Larrionek aldarrikatu bezala, euskaldunen hiri buruzagian”.

Badugula zerbait elkarren artean alegia, euskal herritar garela denok edo, zenbaitek diotenez, guztiok garela nafarrak; edo, Joxemiel Bidadorrek bere buruaz zioena koadrila osoari zabalduz, hemen elkartu garela Iruñeko gipuzkoar batzuk, bagoazela norabait, oraintxe Mañueta karrikaren amaieran –edo hasieran, nondik begiratzen zaion– itxita dagoen denda baten atarira, non zeukaten, hain zuzen, Bidador zenaren gurasoek negozio familiarra –han lan egin zuen gaztetan 2010ean hil zen intelektual euskaltzale handiak–. Haren omenez talde-argazkia egin dugu San Frantzisko plazara joan aurretik. Zain geneuzkan Estitxu Eizagirre eta Ixabel Bereziartua, ARGIAren oinarrizko kanpamenduan. Alde Zaharrean egin nahi genuen ginkana denbora faltagatik bertan behera utzita, bazkaltzera geratu behar ez zirenentzat oroigarriak banatu eta Done Saturdi kalean Diana ehiztariari eskainitako fatxadaren ondoko eskaileretan beste argazki bat egin dugu, elizgizon ar baten arrastoan hasi dugun bidaia emakume pagano baten laguntzaz amaitzeko.

Zain dugu bazkaria Zaldiko Maldiko elkartean. Gose eta egarri gara dagoeneko. Pentsa zenbateraino, haluzinazioak edukitzen ere hasi baitira batzuk: Wyoming Handia, umoregile espainiar ezaguna, hiri buruzagiko karriketan ikusi dutela diote zenbaitek. Beharrik, jana eta edana garaiz iritsi dira. Eta enpo egin ondoren, bertsoak kantatu –kategoriakoak, Sustrai Colinak idatziak, ikusi beheko koadroan–; eta gero trikiti gehiago eta solas gehiago eta hemen kontatuko ez ditugun konspirazio batzuk ere bai. Bakoitza bere etxera abiatu denerako, argi askorik ez da geratzen zeruan –eta ARGIA ere ez da zerura itzuli; barkatu gure zorrak, Damaso–.