Postmodernismoaren ondorioen inpugnaziotzat har daiteke zure liburua. Zuk nola definitzen dituzu Fredric Jameson-ek kapitalismo berankorraren logika kulturaltzat daukan postmodernismoa eta haren ondorioak?
Filosofiaren eta politikaren alorrekoak diren kontzeptu horiek handi samarrak izan daitezke niretzat, idazle hutsa naizen aldetik. Postmodernismoak gure gizartean eta gure jardun politikoan dituen ondorioak aztertu nahi izan ditut. Postmodernismoa garai baten espiritu modukoa bihurtu da eta kontua ez da hainbeste postmodernistatzat jotzen diren autoreek beren liburuetan esan zutena, baizik eta neoliberalismoak nola erabili zituen liburu eta teoria horiek marxismoaren espiritu unibertsalaren kontra jotzeko eta ezkerrean zalantza etengabea txertatzeko, eragotzi nahian XX. mendean arrakasta izan zuten molde batzuk errepikatzea, zeintzuek iraultzak ekarri zituzten eta herriak boterea hartzea.

Gertakari materiala gertatu ostean hari buruz teorizatzen duten beste korronte deskribatzaileago batzuk ez bezala, postmodernismoa etorkizunaren iragarpen auto-bete moduko bat izan zen, teoria haiek, esparru akademikotik kanpo, zatikatu eta herri-imajinarioan modu egokian txertatuta, ezkerraren politika txikitzeko balio zezakeela ikusi izan balute bezala.

1970eko hamarkadaz geroztik hizkuntzak eta semantikak garrantzi ikaragarria hartu dute eta errepresentazioaren esparrura mugatuta gelditu dira gatazka asko eta asko. Hitzean oinarritutako aktibismoaren aurrean al gaude? Nola funtzionatzen du eta zer ezkutatzen du?

Semantikan oinarritutako aktibismoa gehiago da ondorio bat gertakari bat baino. Politikarekin dugun erlazioa joan den berrogei urtean nola aldatu den marrazten saiatu naiz liburuan. Bertan feminismoaz eta langile-mugimenduaz hitz egiten dut, besteak beste, baina ez da gai horiei buruzko liburu bat berez. Horiek gizartean gertatzen diren borrokak dira eta horregatik aipatu ditut, baina feminismoari edo beste inongo politikari jarraibiderik emateko inolako asmorik gabe. Dena den, iruditzen zait nire liburuak egin dezakeela ekarpen bat gauza batzuk ondo ez dijoazela azpimarratzean, ezkerra —zentzurik zabalenean, sozialdemokrazia tradizionaletik mugimendu erradikaletaraino— gizartearen egiturazko alorretan eragiteko eragina galdu baitu hein handi batean eta kontu sinbolikoetan zokoratuta gelditzen ari da.

AEBetan, adibidez, arrazismo-arazo larria dute, eta epaiketarik gabeko hilketa polizialak daude kaleetan, baina kazetariren batek edo pertsonaia publikoren batek nigger hitza erabiliz gero, hedabideen sistematik kanpo geldituko litzateke segituan. Eta horrek paradoxa guztiz kezkagarri bat islatzen du: arazo errealak hortxe jarraitzen du, haren errepresentazio sinbolikoaren borroka irabazi arren.

“Neoliberalismoan dibertsitateak merkatu itxura hartzen duenez, berezitasun identitarioak balioa eransten duela” diozu, eta zapalkuntzen arteko lehia bat gertatzen dela. Zein zentzutan?
Lehengoan artikulu bat irakurri nuen “haurdunaldi subrogatuari” buruz. Bertan praktika horren alde zegoen pertsona bat aurkezten zitzaigun: ez-binarioa, beltza, ijitoa, judua eta “langile-jatorrikoa”. Alegia, badirudi  pertsona bat zenbat eta espezifikoagoa izan, orduan eta eskubide gehiago dauzkala, kasu honetan emakume pobre bat esplotatzekou eta ume-ekoizle bihurtzeko.

Landu dudan beste gai bat da 1970eko hamarkadatik aurrera lausotuz joan zirela XX. mendean bat egin zuten hiru identitate sendoak –erlijiosoa, klaseari dagokiona eta nazionala–. Basamortu hori zerbaitekin bete behar izan zen, eta zerbait hori klase ertain aspirazionala izan zen. Ez da klase ertain benetazko bat, denok izan nahi dugun identitate kultural kolektibo bat baizik. Langileok klase horretakoak izan nahi dugu eta klase buruzagiek erdian jartzen dute klase hori, pantaila baten modura, beraiek haren atzean ezkutatzeko. Klase ertain aspirazional hori oso homogeneizatzailea da berez, eta, hala, jende guztiak sentitzen du bere ezaugarri espezifikoak gehitu behar dituela dibertsitatearen merkatuan lehiatu ahal izateko. Azkenerako, nahastu egiten dira bizi-estiloak eta identitate politikoa eta ez dakigu zertaz ari garen, ideologiaz edo hobby batez.

Zer pentsatzen duzu indignadismoaz eta biktimismo nartzisista indibidualistan oinarritutako “aktibismoaz”?
Aktibistak izanik, beren xedeak lortzeko artikulazio hori erabiltzen duten pertsonak iruditzen zaizkit kaltetuenak hemen. Zeren, egia bada ere hasiera batean arreta handia piztu dezaketela beren inguruan, azkenean, badirudi horixe dela haien xede bakarra, hau da, ikusgarritasunaren merkatuan lehiatzea eta eztabaida publikoaren erdigunean egotea, eta ez jardun politiko zehatz bat egitea arazo zehatz baten inguruan.

Eta zein da horren arazoa? Ba hori sintoma besterik ez dela eta dena esparru indibidualera eramaten bukatzen duela: alor ideologikoan egiten den edozein kritika norberaren emozionaltasunera eramaten da, azkenean. Twitterren kritika gutxitxo egin didate, baina gutxi horiek ikaragarri gogorrak izan dira baina ez zaizkio liburuaren edukiari lotu, jakina. Kontua da pertsona batzuek ikusgarri izateko modu bikaina aurkitua zutela dibertsitatearen merkatuan eta, bat-batean, erasotuak sentitu dira, baina ez maila politikoan, pertsonalean baizik.

Haurdunaldi subrogatuari buruz aipatzen nizun artikuluan agertzen zen pertsonari buruz, adibidez, esaten zen “langile-jatorria” zeukala. Horrelako gauzetan ikus dezakegu nola murriztu duten langile-klasea –ekoizpenari lotutako kategoria bat zena berez, identitate baten bidez ere azaleratzen zaiguna, jakina– identitate-kontu hutsera; eta nola identitate sozial guztiek partekatzen zuten hori, langile-klasekoak izatea alegia, beste identitate bat bihurtu duten. Horixe da aurkitzen dugun arazo handi bat: ahaztu egin zaigula gehien-gehienok langile-klasekoak garela, estatistika-kontu hutsagatik.

Zure tesiaren arabera, niaren eta dibertsitatearen politiken bidez merkatuak ezin konta ahala aukera eskaintzen dizkigu gure indibidualtasuna aditzera emateko, gure bizi-baldintza materialei dagozkion erabaki guztiak kanpo utzita, ordea. Ideia hori garatuko?

Margaret Thatcherrek 1975ean bere alderdiaren gidaritza hartu zuenean eman zuen hitzaldian unequal hitza erabili zuen. Ingelesez bi adiera ditu hitz horrek: parekotasunik gabea eta desberdina. Thatcherrek adiera biak berdindu zituen eta ordura arte sistema ekonomiko batek bultzatutako egiturazko parekotasunik eza desberdintasun soil bat bihurtu zen, gure artean lehiaktzeko eta desberdinetan desberdinena izateko landu genezakeen desberdintasun atsegin bat. Bitxiena zera da, ordea, neoliberalismoak ikaragarri homogeneizatu gaituela azken hamarkadetan: denok erosten ditugu maindireak Zara Home-n, denok jaten ditugu hanburgesa berdinak, denok joaten gara leku beretara, filmak gero eta elkarren antzekoagoak dira eta liburu gehienak berdin-berdinak dira.

Homogeneizazioranzko joera handi horren aurrean ikusten dugu nola kapitalismo berankorraren etapa aurreratura arte, 1970eko hamarkada amaiera arte, bere desberdintasuna aurkitzeko helduleku bila zebilen gizabanakoa gizabanakoa orain galtzen ari da helduleku hori eta merkatu horretan lehiatzen hasi beharra dauka orain, bere berezitasunak exajeratu egin behar dituelarik, pertsona askoren kasuan kanpotik inposatuak izan arren.

Esaten duzu “neoliberalismoak ez duela emakumeen mugimendua fagozitatzeko aukera galtzen utziko eta desaktibatuta baina dibertsitatearen merkatuan lehiatzeko potentzial handiarekin itzuliko duela”.
Oraintxe bertan mugimendu itxaropentsurik bada, feminismoa da hori, martxoaren 8ko mobilizazioetan eta La manada-ren aurkako prostestetan ikusi ahal izan dugun moduan. Sare sozialetan etengabe esaten didate matxista naizela eta argi eta garbi utzi nahi dut nire jarrera. Zinez diot mugimendu itxaropentsuena dela.

Baina zein da arazoa? Ba, Time aldizkariak feminista aukeratzen duenean urteko pertsonaia gisa, azken ehun urtean aukeratu dituzten pertsonaiak ikusita, asmo nabarmenki politikoak ikusten ditugu erabaki horren atzean. AEBen aliatu zenean, Stalin aukeratu zuten; Irakeko gerran, estatubatuar soldadua; arabiar udaberrietan, the protester, iaz, feminista. Orduan, nik beti esaten dut "kontuz ibili zure etsaiekin edo kritikatzen zaituenarekin, baina kontu handiagoarekin txalotzen zaituztenekin".

Martxoaren 8an, adibidez, artikulu bat publikatu zuen aldizkari batek: “Martxoaren 8an jantzi behar dituzun kamisetak”, zeukan izenburuan. Alegia, ezinbestekoa duzula arropa hori janztea feminista izateko. Mangok eginak ziren lelo feministak zeramatzaten kamiseta horiek. Eta, aldi berean, beste albiste batek esaten dizu Mangok langile bat kaleratu duela haurdun zegoelako; eta bere kamisetak egiteko siriar errefuxiatuak erabiltzen dituela, esklabotza-baldintzetan.

Horren aurrean, hauxe litzateke Twitterreko ohiko erreakzioa: “Haur-esplotazioaren errua feminismoarena dela esaten ari zara”. Ez, esaten ari naizena da kapitalismoa ez dela ergela, ia dena zapuztu digula, eta feminismoarekin ere saiatuko dela. Ez dute klase-feminismoa edo emakumeen zapalkuntzaren egiturazko oinarrien kontra doan feminismo borrokalaria utziko, noski. Zerbait leuna eta atsegina, indibidual eta deklaratiboa bihurtzen saiatuko dira. “Feminista naiz feminista naizela diodalako”. Ez ba, feminismoa jardun politikoa da. Hitzak baino ekintzak behar dira: zure antzera pentsatzen duten beste pertsona batzuekin elkartu eta zerbait egin beharko duzu.

Zenbait militante feministaren kritikak jaso dituzu, ezta? Ba al da ondo oinarritutzat jotzen duzun kritikarik?

Liburuari buruzko eztabaida batean feminista batzuek egin zizkidaten kritikak zentzudunak iruditu zitzaizkidan, guztiz. Zera zioten: "Behingoz lortu dugu gure diskurtsoa nolabait artikulatzea eta hementxe zatoz zu, gizona gainera, gure kontu honi eragozpenak jartzera, zapalkuntzei eta pribilegioei dagokionez bereziki, itxura batean ondo funtzionatzen zigunean...". Kritika oro bidezkoa iruditzen zait baldin eta esparru ideologiko edo politikotik egiten bada, eta kritika hori guztiz ideologikoa zen. Ez nuen zertan harekin ados egon, baina ederki ulertzen nuen zeri erantzuten zion.

Gaizki iruditzen zait, ordea, nire liburuaren kontra jotzen duten askok ireki ere ez dutela egin eta esaten dute axola duen borroka bakarra gizonezko langile txuri zisheterosexualena dela diodala nik eta gainerako borrokak txorakeria hutsk direla. Eta hori ez da egia. Gezur borobila da. Hori ez da kritika politiko bat, ezjakitasunari edo asmo txarrari erantzuten dion kritika bat da. Eta zer egin horren kontra? Ba, ez dakit.

"Emakumeei dagokien gairen bati buruz gizon batek esateko daukan edozer gauza baztertu beharra dagoela esatea, inposiziotzat hartzen delako, iritzia emateko aukera identitateri lotzearen berdina dela" diozu. Zer esan nahi duzu?

Nik ulertzen dut emakume0k ahots-defizit ikaragarria izan duzuela, orain dela oso gutxira arte, eta orain emakumeok ahots-aukera handiagoa daukazue, nahiz eta berez emakume jakin batzuek eduki. Emakume gehiago dabil hedabideetan, baina klase eta ideologia zehatz batzuetakoak izan ohi dira. Hori garaipentzat har daiteke? Zuei dagokizue erabakitzea, baina nire inguruko emakume askok diote azkenean emakume berberek hitz egiten bukatzen dutela beti.

Mansplaining-ari dagokionez, egia da gizonok geure iritziak inposatzeko joera daukagula eta beti izan dugula hitz egiteko aukera. Gai feministaren bat aipatzen denean beti saiatzen naiz bigarren plano batean gelditzen, baina, aldi berean, bazterrean gelditzen naizela lepora diezadakete. Eta, orduan, zer da egin behar dudana, zehazki? Ixilik gelditu? Hitz egin? Kontua da bi pertsona heldu eztabaidatzen ari direnean, aukera-berdintasunean, inor ez dela bere iritzia inposatzen saiatzen ari, eztabaidan ari dira. Nire iritziak pisu handiagoa dauka gizona naizelako? Ba, ez. Izango dira, jakina, gizona naizenez eta zuzenean pairatzen ez ditudanez ikusten ez ditudan gauza batzuk... Horrek ez du esan nahi ideia on bat izan badut, gizona izate hutsagatik, ideia hori baztertu egin beharra dagoela eta "Pavo, cállate" [Ixo, txikito] memea erakutsi behar dizutela berehala. Ulertzen dut, jakina, emakumeok kokoteraino egotea, gizonek etengabe mozten zaituztelako... Baina amorru handia ematen dit erantzun hori modu tranpatian erabiltzen denean, eztabaida batean entzuten ari zarena gustatzen ez zaizulako. Eta, gainera, zure iritzia inposatzen ari zarela botatzen dizute. Ez, ni ez naiz ezer inposatzen ari. Berriketan ari gara, pertsona helduen modura.

Edonola ere, eta amaitzeko, kontuz ukitzen gaituen horri buruz baino hitz egiterik ez daukagula esatearekin. Alegia, madrildarra izanik ezin al dut Kataluniako auziaz hitz egin? Edo katalanek ezin al dute ezer esan Gazan gertatzen ari denaz? Kontuz, XX. mendean zehar argi gelditu baita halakoekin zer gertatzen den: gizarteko zenbait talde oposizioa egiteko ezgaitzat jotzea ekarri du horrek. Jarrera horrek alde ilun eta maltzur handi bat dauka.

Gaia zertxobait aldatuz, zein iruditzen zaizu dela kulturaren eginkizuna?
Esparru politikoan legitimitateak sortzen diren substratua da kultura. Botere soila zakarregia gertatzen zaio jende gehienari besterik gabe onartu edo errespetatzeko, eta, hortaz, forma kultural batzuk behar dira hura onargarri bihurtzeko. Horixe da kulturaren eginkizun garrantzitsuenetako bat politikaren alorrean, eta horregatik jotzen dira zentzuzkotzat aukera politiko batzuk eta beste batzuk, ondo arrazoituta egon arren, eta historiako zenbait unetan erabilgarri agertu den corpus teoriko bat izan arren, gauzatu ezintzat hartzen dira nagusiki. Onargarria dena zedarritzen digu kulturak, zer gelditzen den harresiaren barruan; eta zer harresitik kanpo.

Gertakari kulturalak garrantzi handia hartu du azken boladan, baina azkenerako ematen du kulturala dela axola duen gerra bakarra. XX. mendean, aldiz, gauzak egitean oinarritzen zen politika. Orain badirudi egin nahi duguna adierazte hutsagatik gertatu egingo dela. Kulturari eta errepresentazioari lotutako gatazka horietako bat mahai gainean jartzen den bakoitzean, galdera hau egin behar dugu: “Administrazio publikoak zenbat diru inbertituko du egitasmo horretan?”. Kanpainak egitea primeran baitago; baina oso ondo dago, halaber, soluzio zehatzak jartzea.

Kulturari eta errepresentazioari lotutako gatazka horietako bat mahaigaineratzen den bakoitzean, galdera hau egin behar dugu: Administrazio publikoak zenbat diru inbertituko du egitasmo honetan edo hartan?". Kanpainak egitea primeran baitago, eta beharrezkoak dira, zalantzarik gabe, baina oso ondo dago, halaber, soluzio zehatzak jartzea. Orain dela urtebete inguru Madrilgo Erkidegoan lan-arazo larri bat egon zen eta indarkeria matxistaren aurkako arreta-telefonoko zerbitzuan ziharduten langileak kaleratu egin zituzten. Esaten ari nintzen moduan, kanpainak eta primeran daude, baina kontu hauetarako dirua murrizten ari bazara, arazo bat daukagu.

Zer dira “gerra kulturalak”? Non kokatzen dituzu eta zein da haien eginkizuna zure ustez?
Iruditzen zait AEBetako kontua direla gerra kulturalak. Europako testuingurura ekarri ditugu baina negozio txarra direla uste dut: politika soilik alor sinbolikoan mugitzearen emaitza dira, ekonomiaz arduratzeko aukera eskuinaren esku utziz. Ekonomia posible bakar bat dagoela eta ekonomia kudeatzeko modu bakarra dagoela onartzen denez, azkenerako ematen du auzi kultural horien inguruan borrokatzea baino ez zaigula gelditzen. Espainiako Estatura Zapateroren gobernuarekin iritsi ziren gerra kulturalak, ekonomian eskuindarra zen gobernu horrek itxurak egin behar baitzituen ezkertiarrak izaten jarraitzen zuten bere boto-emaileen aurrean.

Ikuspegi kritikoa daukazu AEBetako testiunguruan erabiltzen diren terminoak —pribilejioa, autoazterketa— hona modu akritikoan ekartzearekin. Kritika hori garatzerik bai?

Ideia hori ez da liburuaren oinarrian dagoena. Bizpahiru orrialde baino ez dizkiot eskaini, baina egia da zalaparta handia piztu duela. Nik diodana da politikaren indibidualizazio-prozesua gertatuz geroztik dena alor indibidual eta aspirazionalera eramateko joera dagoela gaur egun, klaseari dagokion esparrura eta esparru kolektibora beharrean. Aspirazionala diodanean zerbait ia deklaratiboaz ari naiz: garen hori bezainbeste gara garela diogun hori, eta, beraz, ez gara gure eguneroko bizitzan modu koherente batean jarduten saiatzen, geure bitartez narrazio bat sortzen baizik.

Nik ez dut ukatzen izango dela gizonik bere buruaren azterketa bat egin eta esango duenik "gizarte patriarkal batean hazi eta hezi naizenez, joera matxista ugari dauzkat eta saiatuko naiz horiek zuzentzen". Badago hori gertatzea, jakina. Eta onartzen dut, noski, gizarte patriarkal batean bizi garela eta gizonok matxistak garela. Baina diodana da orokorrean alferrikakoa iruditzen zaidala gizon guztiak beren buruaren azterketa-prozesu baten bidez aldarazten saiatzea. Bekatu katolikoaren kutsua hartzen diot norbera bere barrena begiratzeko zera horri... Eta ez pentsa auzi honetarako konponbiderik daukadanik. Edonola ere, autoazterketaren kontu hori ez da sekula ezkerraren jokatzeko modu klasikoa izan XX. mendean. Historian zehar, klase sozial batek abantaila sistemiko batzuk izan dituenean —egokiagoa iruditzen zait termino hori pribilegio terminoa baino— klase horrek ez die abantaila horiei uko egin auziaren egiturazko oinarriei aurre egin dien borrokarik gabe. Eta hemen bada huts egiten duen zerbait.

Eta zer deritzozu “apropiazio kulturala” kontzeptuaz?
Kontzeptu hori ere AEBetatik iritsi zaigu, hein handi batean. Populazio afroamerikarrak sortu zuen, ikusirik zurien esku dagoen sistema kapitalistak nola bereganatzen zituen etengabe beraiek sortutako erresistentzia kulturalak, beren ezaugarri bereziak, zapalkuntzari aurre egiteko eta talde gisa kohesionatzeko zeukaten modua…, zertarako eta ikusarazteko sistema jatorra zela eta beraiek zentzuzkoak.

Gure esparrura ekarrita, kontzeptu hori maila mikroan erabiltzen da batzuetan, modu neurriz kanpo erabili ere. Eta horixe da egungo aktibismoaren arazo larrienetako bat: egiturazko baldintzak guztiz baztertu eta gero, xehetasunetan jartzen duela arreta guztia, sistemaren funtzionamenduaren gaineko ikuspegi orokorra zeharo ahaztuta. Logika postmodernoaren barruan dena hauteman ezina zaigunez eta konplexuegia gertatzen denez, ba, orduan, espezifikoa den horretan jartzen dugu arrreta.

Ilean rastak egitea apropiazio kulturaltzat har dezakegu? Ba, ez dut uste Jamaikan bizi den jendeari asko axola zaienik Cuencako gizon batek zer egiten duen. Arazoa da elementu arrazistak ez direla soilik kulturalak,  gertakari ekonomiko baten adierazpide kulturala baita arrazismoa. Talde sozial eta etniko batzuk esplotatu beharra daukatenez gero, esplotazio hori bidezkoa dela pentsarazteko asmatu zuten pertsona batzuk gure azpitik daudela, eta hortik sortu zen supremazismoa.

Izaterik izan ez zuen horrekiko nolabaitako nostalgia sumatzen da zure liburuan. Zein litzateke, zure iritziz, ezkerrak garatu beharreko proposamen politikoa bizi gaituen orainaldi postmodernoari hemen eta orain aurre egiteko?

Nostalgia elementu itsaskorra da, lepotik heltzen zaitu eta ez dizu aurrera egiten uzten. Ezinezkoa da lehen egon garen leku horretara itzultzea, testuingurua inoiz ez baita gogoan daukagunaren berdina. Ildo horretan, ezkerra dibertsitatearen talde bat gehiago bihurtzen ari da eta ezkerreko kideek beren ezaugarri identitarioak esplotatzen dituzte dibertsitatearen merkatuan lehiatu ahal izateko. Gazte askok komunismoa deskubritu dute krisiaren ondorioz, egia, baina modu soilik identitarioan egin dute: Leninen argazkiak eta bandera gorriak jartzen dituzte Facebookeko edo Twittereko beren profiletan, baina identitate-adierazgarri gisa.

Ezkerrak bizirik jarraitu nahi badu eta ez badu dibertsitatearen talde bat gehiago izatera murriztu nahi, katramila horretatik atera beharra dauka, eta ezin du nostalgiaren bidez egin. Horrek ez du esan nahi ilustraziotik, sozialismotik eta, oro har, modernitatetik ezin dugula ondoriorik atera egin daitekeenari buruz. Izan ere, arrazoiarekin, argudioekin, kontzientzia eta teknologiarekin, eta klase-ikuspegi batekin, mundua eraldatu egin daiteke. Ideia horrek zentzuzkoa izaten jarraitzen duela iruditzen zait niri. Eta ikasi dugun guztia gehitzen badiogu horri, alegia, emakumeak ez direla gizarteko bigarren mailako talde bat, jende guztia errespetatu beharra dagoela haien sexu-orientazioa gorabehera, Europak ezin duela bere ikuspegia mundu osoan inposatzen ibili, etab., ba, askoz hobeto.

Horrela bada, emaitza zehatzak gorabehera, iruditzen zait kontuan hartu behar dugula sozialismoa mundu osora zabaldu zela: Afrikara, Asiara, Europara eta Latin Amerikara. Zerbait ona izango zuen hain leku eta mota desberdinetako jendeak bere testuingurura egokitu zitekeen ideia propiotzat hartu bazuen. Ideia haiek berreskuratu beharko genituzkeela iruditzen zait, eta horixe da nire liburuan diodana. Oraintxe bertan King Kongen uhartean bizi garela esaten saiatzen ari naiz, non dagoen ez dakigun eta denborarik ez duen uharte batean. Gure garai hau Kingo Kongen uhartea bezalakoa da: ez dakigu non gauden eta denboraren neurria falta zaigu. Ez daukagun iraganik. Zerbait nahasia gertatu zen, gauza nostalgikoak berreskuratzen ditugu iragan horretatik eta etorkizunik gabeko geroaldi baten aurrean gaude: dagoeneko ez dugu iraultzarik egin nahi. Etengabeko orainaldi honetan oso zaila gertatzen zagiu geure burua irudikatzea eta norantz jo nahi dugun eta nondik abiatzen garen jakitea. Horra liburuan asko azpimarratzen den beste ideia bat: nola berreskuratu aterabidea. Liburuak ez du ezerren bide-erakusle izan nahi. Kolpe bat jo nahi du mahai gainean, eta esan: "Ea ba, gelditu gaitezen pixka batean eta ikus dezagun norantz jotzen ari garen". Historiaren amaieraren ideia ari gara partekatzen neoliberalekin, horretaz konturatu ere egin gabe.

Azkenik, egokia iruditzen al zaizu ilustrazioaren, sozialismoaren edo modernitaearen egitasmoak etnozentziko edo eurozentrikotzat jotzea?
Garapen historikoaren ondorioz, XIV. mendean aldaketak arabiar munduan gertatu ziren bezala, XVIII. mendetik aurrera aldaketak Europan gertatzen hasi ziren. Horrek ez du esan nahi iraultzari buruzko ideiak soilkik mendebaldarrak direnik. Ideiek duten gauza ona da, onak badira, ez direla inoren jabetzakoak; eta gizadiarentzat erabilgarriak badira, edonork aprobetxatu ditzakeela. Zentzu horretan, sozialismoaren ideia gizon alemaniar batek formulatu zuen arren, ez dut uste Bolivian nekazariak gobernuaren kontra altxa zirenean , pentsatzen ari zirenik alemaniarrek ezer inposatu zietenik, baizik eta ideia on bat jaso zutela, eta beren testuingurura ahal zuten moduan egokitzen ari zirela.