ETAko emakumeak hedabideetan nola erretratatu dituzten, horixe ikertu zenuen aurrena.

Begien bistakoa da komunikabide konstituzionalistek jarrera misoginoa izan dutela ETAko militante emakumezkoen gainean, baina nik sumatzen nuen komunikabide abertzaleek ere izango zituztela halako jarrerak, bai progresistek bai kontserbadoreek. Eta hori aztertzen hasi nintzen.

Zer garai aztertu duzu? Eta zer ondorio atera?

ETAren historia osoa hartu nuen kontuan. Ondorio nagusia, hauxe: ZEN Plana [Zona Especial Norte] sortu zuenean Espainiako Barne Ministerioak, 1983an, komunikabideen politikak aldatu ziren, bietan, komunikabide konstituzionalistetan eta Euskal Herriko komunikabide abertzaleetan. ZEN planean badago atal txiki bat, zeinean biltzen diren komunikabideentzako gomendioak. Eta hor esaten da ETAko militanteen ohitura txar eta arraroei erreparatu behar zaiela. Horrek aitzakia eman zuen emakumeei buruz hitz egiteko komunikabideetan.

Zer aldatu zen?

Komunikabide konstituzionalista kontserbadoreak (ABC, El Mundo eta La Razón) eta progresistak (El País) misoginia hutsa erabiltzen hasi ziren. Adibidez, idatzi zuten militante jakin batek alutik adina isurtzen zuela odola pistolatik (ABC). Bestalde, komunikabide konstituzionalista ez-kontserbadoreek munstro bihurtu zituzten emakume militanteak. Ez dute inoren alurik aipatzen, baina terrorista odolzale gisa aurkezten dituzte. Horrela sortu zen adibidez Idoia Lopez Riañoren inguruko mitoa.

Eta Euskal Herrikoetan?

Medio kontserbadoreek (Deia) Espainiako hedabide aurrerakoien bidea hartu zuten: odolzalea, munstroa… Emakumetasunaren arrastorik ez, kasu batzuetan salbu. Komunikabide progresistek, aldiz, batez ere Egin-ek eta Gara-k, mitifikatu egin zituzten militanteak, baina glorifikazio horrek amatasunarekin zuen zerikusia batez ere. Zentzu horretan irakurketa desaktibista eta esentzialista zen. Horrez gainera, modu inkontzientean izanik ere, Espainiak asmatu dituen izengoitiak erreproduzitu zituzten, adibidez, Lopez Riañoren kasuan.

ETAko militante izandako beste emakume baten kasua ere aztertu duzu gertutik: Dolores Gonzalez Katarain Yoyes.

Gonzalez Katarain eta Lopez Riañoren kasuak hartu nituen haietaz hitz egin delako gehien komunikatiboki, eta bi garaitakoak direlako. Yoyes ZEN plana baino lehenagokoa eta Lopez Riaño, berriz, ostekoa, eta biak ETAtik aldenduak.

Aztertu nituen Yoyesen erailketa eta Yoyesen heriotzaren 30. urteurrena, eta ikusi nuen komunikabide konstituzionalista kontserbadoreek emakume horri militantzia barkatu ziotela: ez zuten militante eta terrorista ohi gisa aurkeztu baizik eta ETAk eraildako gisa. Denboraren poderioz, ordea, amatasunari eman zioten garrantzia. Erail zuten garaian, komunikabide konstituzionalistek hauxe esan zuten: ETAko buruzagia erail dute. 30 urte geroago, ordea, ama zelako erail omen zuten. Beraz ikusten da komunikabide horiek barkatu ziotela ez bere erabaki politikoagatik, baizik eta ama zelako, bueltatu zelako “bueltatu beharreko tokira”. Eta zergatik diot hau? Bada Lopez Riañorekin justu kontrakoa gertatu delako. Nahiz eta hura ere ETAtik aldendu, komunikabide kontserbadoreek terrorista ohi gisa tratatzen dute eta segitzen dute bere itxuraren inguruko hamaika artikulu idazten.

2016an izan ziren 30 urte Yoyes hil zutela. Hemen nola bizi dugu gai hori?

Uste dut gure tabua dela. Oso gutxi hitz egin dugu haren inguruan, eta mugimendu feministan oraindik ez dugu hitz egin. Yoyesek bazeukan eguneroko bat, eta feminismoaren inguruko hausnarketa asko daude hor. Uste dut badela meloia irekitzeko garaia.

Komunikabideetako errepresentazioak aztertu ondoren emakumeekin eurekin biltzen hasi zinen.

Komunikabideak aztertzea oso bakartia zen eta muga bat zuen. Iruditu zitzaidan pauso bat gehiago eman behar nuela.

Zer garaitako emakumeekin bildu zara? Zenbatekin?

Hasieran ETAren historia osoa hartu nahi nuen, baina zaila zen hainbat motibo tarteko (atxiloketa masiboak, kartzela, beldurra, estigma…). Elkarrizketatu ditut ETAren sorreratik (1956) ETA politiko militarra desegin artekoak (1982). Data hori hartu nuen zeren ETApm desegin zenean emakume batek irakurri zuen komunikatua, eta polita iruditu zitzaidan sinbolikoki. Bestalde, asko hil-hurren zeuden, eta urgentziazko kontua zen haiekin biltzea.

28 emakumerekin egon naiz. Erabaki nuen ez nuela nik epaituko nor zen ETAko kidea eta nor ez; haiei galdetuko niela. Zergatik? Bada sumatzen nuelako emakume askok ezin izango zutela ETAn sartu trabak izan zituztelako, beraz emakume batek esaten bazidan bere esperientzia kontatu nahi zidala, ez zela ETAn egon baina sartzeko ahalegina egin zuela eta arazoak izan zituela horretarako, bada nik onartu egingo nuen. Gero, bi profil sailkatu nituen: batetik ETAko emakumeak eta bestetik laguntza-sareko kide izandakoak, ez Espainiako Estatuak laguntza-sare moduan ulertzen duen zentzuan baizik eta feminismoak ulertzen duen moduan. Beharrezkoa iruditzen zitzaidan aztertzea nola sostengatzen ziren emozioak, janaria eta oro har politikotzat jotzen ez den intendentzia hori.

Zer-nolako bidea izan da?

Oso zaila… Elkarrizketatu ditudan emakume batzuek amnistia jaso zuten bere garaian, eta beste batzuek jada betea zuten kartzela-zigorra, beraz askok ez zuten ondorio polizialik jasotzeko beldurrik. Edonola ere ez zen denen kasua, batzuentzat arriskutsua baitzen beren esperientzia kontatzea. Horregatik, izengoitiak erabili ditugu. Hortik aparte, arazo pertsonal eta emozional asko topatu dut. Batzuek ezin zuten hitz egin herriaren estigmarengatik edo, beren historia kontatuz gero, herrian jakingo zutelako nor ziren. Hori bada ondorio bat: estigma handia dagoela oraindik. Zaila da gauza batzuen inguruan hitz egitea; azken batean, emakumeek hitz egiten dutenean gudariaren mitoa apurtzen da. Nik beti galdetzen nien ea bazegoen zerbait ez zutena aipatu nahi, lasai esateko eta ez niela hartaz galdetuko. Pentsatzen nuen izango zirela torturak, errepresioa… Baina askotan izaten zen amodioa, bikote-hausturak, umeen kudeaketa… Askotan, oztopo ziren patriarkatuarekin zerikusi zuzena duten gauza horiek.

Bestalde, traba handiak aurkitu ditut gizon abertzaleen aldetik. Askotan esan zidaten ni ez nintzela pertsona aproposa ikerketa egiteko, eta mila oztopo jarri dizkidate: biltzarretan betoa jarri, liburu akademikoetarako idazkiak ukatu… Nik argi daukat zergatik egin duten hori: ez zaielako nire ikuspegi feminista gustatzen. Misoginia hutsa. Alboan baditut kide batzuk ETAri buruzko ikerketak egiten dituztenak, gizonak direnak eta gazteak, eta ez dute inongo betorik jaso.

Bere garaian zuk zure buruari egin zenion galdera bat ekarri nahi dut orain hona: zer motibazioren ondorioz erabaki zuten emakume horiek ETAn sartzea?

Esan digute emakume asko ETAn sartu zirela beren bikotekidea han zegoelako, baina ikusi dut ez dela hala: nik elkarrizketatu ditudan emakume guztiek, batek izan ezik, motibazio politiko-ideologikoak zeuzkaten, motibazio arruntak, gizonen modukoak: Euskal Herri independente baten alde borrokatzea, frankismoaren aurka borrokatzea… Eta badaude arrazoi zehatz batzuk emakumeek aipatu zituztenak eta gizonek ez –gizonak ere elkarrizketatu baititut, hamar–: adibidez, gertakari tragiko baten eragin emozionala (gertuko zuten norbait hil edo torturatu izana), eta emakumeen erreferenteak (Burgoseko prozesuak eragin handia izan zuen zentzu horretan, ETAko hiru emakume militante epaitu baitzituzten: Itziar Aizpurua, Arantza Arruti eta Jone Dorronsoro). Horrez gainera, feminista moduan identifikatzen diren emakumeek hauxe esaten zidaten: “Ni terrorista sartu nintzen etxekoandre ez izateko”. Emakume horiek sekulako zaplaztekoa hartu zuten, zeren askapen-mugimenduak ez dira hain askeak, baina bazuten herritik eta arautik aldentzeko gogoa.

Gatozen orainaldira. Nola ikusten duzu Euskal Herriko bake prozesua?

Zaila da. Ikusita zer-nolako bake prozesua den eta kontuan hartuta Espainiako Estatuaren inmobilismoak eraman gaituela beste formula batzuk adostera, uste dut horrek sekulako aukera eman dezakeela oinarrian edo bazterrean gauden subjektuek parte hartzeko bake prozesuan, baina prozesu hori ez da horrela bideratzen ari. Saiakera batzuk egiten ari dira, baina gehiago egin behar dira. Aieteko edo armagabetzeko argazkiak ikusita, argi dago gizonezkoak ari direla prozesu honen buruan. Uste dut hori gertatzen ari dela gizonek borroka egin dutelako eta beraz bakea ere eurek egin nahi dutelako, eta zentzu horretan uste dut batez ere interpelatu behar ditugula ezkerreko gizonak, baina baita mugimendu feminista ere. Mugimendu feminista, oro har, ez dago gatazkaren irakurketa kritiko bat egitearen alde. Kolektibo batzuk buru-belarri ari dira honetan, Bilgune Feminista kasu, eta bagaude satelite batzuk, baina oro har mugimendu feminista ez dabil honetan, eta niri beldur handia ematen dit horrek, uste baitut bake prozesu patriarkal baten aurrean gaudela.

Zergatik hartu behar luke parte mugimendu feministak bake prozesuan?

Euskal Herriko agente bat delako, ez dago besterik. Ezin duguna da sindikatu nagusiei deitu, gizarte-eragileei, gobernuz kanpoko erakundeei… eta mugimendu feministari ez. Nik uste dut mugimendu feministak ematen duela indarkeriaren irakurketa oso bat, eta zer egon da Euskal Herrian ez baldin bada indarkeria-egoera bat? Bestalde, zenbat emakume erail dituzte ETAk jardun armatua utzi zuenetik? Orain ez dago ETAren biktimarik, baina emakumeok ere biktima politikoak gara. Emakumeak, Ekai [bere buruaz beste egin duen gaztetxo transexuala]… heriotza politikoak dira horiek, guk biktimak dauzkagu oraindik, baina ez gara atera eta esan gizarte honetan gudan bizi garela. Euskal Herrian gure bake prozesua eraikitzen ari gara, balia dezagun aukera hori.

Amaitze aldera, eta gaiz beste, hiru amu bota nahi dizkizut. Bat: 2016ko apirilaren 9a, Feministok prest manifestazio nazionala; zergatik Gasteizen?

Beti galdetzen digute zergatik egin genuen Gasteizen, eta gu beti haserretzen gara eta erantzuten dugu: zergatik ez? Euskal Herriko mugimendu feministak antolatutako manifestazio bat zen, ez Gipuzkoako edo Bizkaiko mugimendu feministak antolatutakoa, eta Gasteiz Euskal Herria da.

2015eko udan, kriminalizazio-prozesu bat gertatu zen Gasteizen [mugimendu feministak ekintza bat egin zuen, emakumeek jai-espaziotan pairatzen dituzten erasoak salatzeko, eta horren ondoren Blusa eta Nesken Batzordeko ordezkariak salaketa ipini zien bi militanteri]. Bazegoen halako behar orokor bat manifestazio bat egiteko. Arabarrok aprobetxatu genuen eta proposatu genuen bertan egitea. Eta esan behar dugu zalantza asko piztu zituela barruan, eta halako paternalismo bat egon zela kanpoan (komunikabideetan) eta barruan. Mugimendu feministan hitz egiten dugu periferiako eta arautik kanpoko gorputzez eta diskurtsoez, bada, orduan, lurraldetasunari buruzko eztabaida kritiko bat behar dugu.

Bi: euskara.

Nik gaztelaniaz ikasi nuen eskolan, hura da nire lehen hizkuntza, eta euskara ikastea izan da militantzia bat, hautu politiko bat. Bollera politikoak garela esaten dugun eran, ni euskaldun politikoa naiz. Ez da jaiotzen, egin egiten da, posizio batetik gainera. Egia da euskara lehen hizkuntza moduan dutenek diskriminazioa jasaten dutela, handia gainera, baina hori da euskaldun subjektu bakar baten esperientzia, subjektu zuri gipuzkoarrari dagokiona batez ere. Uste dut subjektua zabaldu behar dugula. Gasteizen oso prozesu politak ari dira egiten euskararekin, ikaragarri handitu da euskara hitz egiten duen jende-kopurua. Euskara bigarren hizkuntza izatea ez da problematikoa, hori uste dugu iruditzen zaigulako lehen hizkuntza gaztelania dela, baina nire bizilagun Muhammedek, adibidez, arabiarra du lehen hizkuntza eta nirekin, ordea, euskaraz egiten du beti.

Hiru: ikerketa, unibertsitatean eta handik kanpo.

Zaila da unibertsitatean ikertzea, unibertsitateak men egin dielako nazioarteko estandar guztiz ero batzuei. Ni guztiz absurdu sentitzen nintzen publikatzen nuenean Herbehereetako aldizkari batean Euskal Herriko gatazkaren inguruko artikulu izugarri akademiko bat, hona ekarri gabe. Niri ikerketa soziala gustatzen zait. Gatazkaren eta memoriaren inguruko gauzak egiten ditut, eta behar dut gauzak lasaitasunez egin, ez bi urteko epean 28 emakumerekin bildu kontu oso mingarriez hitz egiteko, akademiak hori eskatzen baitizu. Akademia oso urruti dago errealitatetik eta herrian gertatzen diren gauzetatik, eta ziztu bizian ari da prekarizatzen. Langileak oso gaizki daude. Gainera, ezkerreko patriarkatu oso-oso potente bat dago, eta oso zaila da emakume feminista kritikoa izatea. Horregatik guztiagatik erabaki nuen kanpotik ikertzea.