Ulises obsesioa bihurtu zitzaion Xabier Olarrari. Bi urte iragan dira nobela Igelak argitaratu zuenetik. Alta, oraindik ere, lan erraldoiaren ondorioak bizi ditu: “Hainbeste lan hartuta denboraldi batean, deskantsua merezia nuen nonbait. Geroztik ez naiz ezer seriorekin hasi, lankideek itzultzen dutena begiratzen dut gehienbat. Editorialeko funtsezko lana denez, bada, horrek ekarri nau zuzentzera, iritzia eta aholkuak ematera”, esan digu solaskideak.

Zer da Ulises Xabier Olarraren bizitzan?

Hiru urte eskaini dizkiodan liburu bat. Lehenbiziko inpresioa da, Ulises alde batera uzten duzunetik eguneroko bizitza asko luzatzen dela. Hau da, lan horrek hiru urtetan eguneroko 24 orduak kentzen badizkizu, nolabait esateko, behin hori bukatu duzunean, liburuaren presiorik gabe, sentitzen duzu badagoela denbora beste edozein gauzatarako.

Lan luzea eta saiatuaren emaitza berriz, nola baloratu duzu?

Bada, egia esan, inor gutxik espero zuen, baina irakurle batzuk baditu. Hotz-hotzean pentsatuta, salmenta irakurle edota erosleen aurreikuspenen paretsuan joan da, eta ez da gutxi. Azkeneko atera genituen nobela beltzak, hain irakurketa erraza zutenak, haiek halako hiru saldu ditu Ulises-ek. Beraz, publikoak bazuen irrika, edo agian guk sorrarazi dugun nahikaria izan da. Nik esango nuke, gutxienez, Ulises euskaraz ikusteko gogoa bazegoela.

Euskal literaturak Ulises behar zuen, alegia.

Ikuspegi linguistiko eta literariotik hartu da inpresio hori. 1979n, Ulises katalanez atera zenean, adibidez, Joxe Azurmendik halako zerbait esan zuen. Alegia, une hartan ez ote zen itzuli behar galdetu zuen nolabait. Literaturari alde guztietatik bide eman behar zitzaiola esan zuen, UZEI (Terminologia eta Lexikografia Zentroa) egiten ari zen normalizazio lanaren bidean lagundu aldera. Katalanak urrats handia egin zuela adierazi zuen Joxe Azurmendik hizkuntzaren normalizazioaren bidean, Ulises-i esker.

Garai hartan atzerriko literaturaren itzulpenaren inguruan hainbat ezbai zebilen. Ulises euskaratzea erronka zen.

Hor nonbait. Edorta Jimenezek helarazi zidan mezu bat esanez, euskara ez zela benetako hizkuntza normalizatua Ulises euskaratua izango zen arte. Baina, hori bere interpretazioa izan zen. Joxe Azurmendik ez zuen horrelakorik sekula esan. 1979. urte aldean, ezbaian zegoena hauxe zen: “Zein arloan jarri behar da indar gehien?” Guk, ordurako, Gabriel Arestik eta bere belaunaldiko besteek literaturaren arloan ireki zuten bidetik egin beharra ikusten genuen, horrek zabalduko zuela bidea. Aldi hartan ere aztergai zen, hizkuntzaren alorrean UZEI egiten ari zen bidetik, nondik jo. Bidea hobeto eta gehiago urratzeko modua eztabaidan zegoen. Nolanahi ere, pentsatzen zen itzulpen katalanak normalizazioari bultzada eman baldin bazion euskaraz ere hala izan zitekeela. Egia esan, 1979an literatur arloan ez zegoen behar adinako kilometrajea eginik Ulises-i ekiteko. Bidean geratua zen eta halako batean guri bururatu zitzaigun “auzi” horri erantzuna ematea.

Nobelaren inguruan  pasadizo harrigarri bat dago. Literatura solas-gunetan esan izan da Gabriel Arestik itzuli zuela. Pentsatzeak berak erabat zurtuta laga nau. Sinesgaitza dirudi…

Eta ez zuen ziur aski itzuliko. Anekdotatik du gehiago egiatik baino, nik ere ez dut sinesten. Aresti aritu zen T. S. Eliot-en Four Quartets (Lau Quartetto) itzultzen, [Giovanni Boccaccio-ren] Dekamerone tipi bat eta beste. Egiari zor, Arestik sekulako itzulpenak egin zituen, baina ez dut uste hori egia izan litekeenik.

Areago, Guardia Zibilek kontrol batean Ulises nobela euskaratua –edo parte bat gutxienez itzulia– kendu ziotela pentsatzea are sinesgaitzagoa da.

Arestiren Ulises-en inguruan zabaldua Jon Juaristik aipatua da, antza. Hari egotzi diote pasadizoa. Hala ere, Juaristik ez du kontrol batean gertatu zela esaten; esan ohi du poliziak Arestiren etxea erregistratu zuela eta testua eraman zutela.

Euskaraz dago gaur egun. Zer da euskal literaturgintzan?

Hor dago, itzulitako beste 8.000 lan horien artean. Guk apustu egin genuen eta euskarazko literatura gailur horretaraino igo da. Edo kritikek behintzat jarri dute gailur batean, panorama horretan leku hartu du. Hain liburu aberats eta zailtzat jotzen dutenez, eta guretzat ere hala zen, bada, pasa beharreko lekura pasa da, zaila izanik ere: literatur zaleen txokora pasa da, mitoa bilakatu den liburua baita, euskarari berezko estatus bat ematen dio, literatur zaleen ikuspegitik haien nahia bete dugu behintzat.   

Zein dira liburuaz jaso dituzun oihartzunak? Irakurri al da?

Kasuak bakanak dira irakurri eta zerbait esan dutenak. Badago ere “bigarren bueltan ekin behar izan badiot ere, hasi naiz serio-serio irakurtzen” esan diguna. Edorta Jimenezek esan zuen “hasi naiz, eta beste baterako utzi dut”. Hala ere, ez dago pentsatzerik, horrek beste nobelek funtzionatzen duten bezala funtzionatu ez duenik. Alde horretatik, nik ez daukat kexarik. Gure prentsan bizpahiru aipu agertu ziren, izan ere, Ulises nobelak, lehendik ez baduzu irakurria, prudentzia pixka bat eskatzen du.

Gure inguruan J. M. Valverderen gaztelaniazko edizioa ezagutzen genuen, bi tomotan. Hura ezagututa, zuen edizioa “adreilu ederra” da. Kontent egoteko modukoa da. 

Liburu ederra da estetikoki. Jose Mari Valverderen edizioa merkea da. Gaur egun, horrelako margenekin ez luke inork argitaratuko. Ez hori bakarrik. Ulises 781. orrialdean bukatzen da, hemen bukatzen da [Olarrak liburua eskuetan seinalatu digu liburuaren zabalera, 1.017 orrialde ditu], horretarako dauka bigarren hari bat. Valverdek esaten zuen ez zeukala inolako zentzurik oharrak jartzeak. Izan dira hori pentsatu dutenak. Nik laburtu dudana da Ulysses Annotated. Pertsona batek pasa bazuen bere bizitza osoa Ulises-en oharrak antolatzen, ez bakarrik hori, baizik James Joyce-ren beste liburuenak ere bai, aintzat hartzeko modukoa da. Ni Ulises irakurtzean, itzuli baino askoz lehenago, sarritan trabatzen nintzen, ez nintzen VI. kapitulutik aurrera pasatzeko gauza. Gazte garaian, liburua irakurtzen hasi eta salto egiten genuen Molly Bloom pertsonaiaren monologo ospetsura. Ingelesez lehen aldiz irakurri ahal izan nuenean, edizio ohardun bat irakurriz lortu nuen. Valverdek bere edizioa ateratzean, oharrek traba egiten zutela zioen, jakina, oharrak itzultzea eta gehitzea lan itzela baita. Kontua da, nire ustez, Valverdek itzuli eta irakurleari bota ziola obrak berekin daraman pisu guztia. Horrekin lotzen da Ulises izatea irakurle frustratu gehien sortu duen obra.

XX. mendeko nobela esanguratsuenetariko bat da. Lanak ematen ditu irakurtzen. Horregatik, 3.000 ohar baino gehiago erantsi dizkiozu.  

Bai, eta hori egiteko badago nahi adina gida. Batzuek diote liburua irakurri behar dela datorren bezala, inongo gidarik gabe, sartu eta aurrera. Beste batzuek diote, “nondik nora noan jakinda ziur aski errazago iritsiko naiz azkenera”. Horregatik bukaeran eskema  batzuk daude, Stuart Gilbert-enak.Joyceren exegeta bat. Odisea obraren berrinterpretazioa da, XX. mendekoa, Odisearen azalpena ematen duena. Hori argi izan behar du irakurleak, nondik nora doan jakiteko.

Bestalde, adibide baterako, James Joycek Featherbed mendia aipatzen du, baina mendi horren nondik norakoak ez ditu argitzen: mendiak zer balore zuen irlandarrentzat? Bertan, XIX. eta XX. mendeen artean milaka pertsona bildu omen ziren, independentziaren bidean. Pasarte hori argitzeko edizio soil bat beharko litzateke. Guk erreferentzia asko eman dugu; hala ere, beste asko gelditu dira ezkutuan. Nobelaren irakurketan oztopo ez egiteko, oharrak tamainan eman ditugu.

50 urte pasa eta gero, berriz itzuli beharko dela pentsa al daiteke?

Ziur aski, bai. Har ditzagun, esaterako, beste liburu batzuk: duela 25 urte itzulitako [Francis Scott Fitzgerald-en] Gatsby Handia eta [Herman Melville-ren] Bartleby eskribatzailea nobelak iaz berritu genituen, lehena nik eta bigarrena Juan Garzia Garmendiak. Itzuli genituenean ez zegoen Hiztegi Batua, esaterako. Bakoitzak genuen euskararekin eta irakurtzean barneratzen genuenarekin aritzen ginen, ez genuen beste irizpiderik. Itzulpengintza aurrera joan den heinean, baliabide gehiago ditugu, beraz, orain 25 bat urte egindako itzulpenak bere horretan argitaratzea itsusi samarra iruditzen zait, gu saiatzen gara halako liburu bat agortzen bada berritzen eta gaurko egoerara ekartzen. Ulises-ekin ere ziur aski ez gara alor guztietara iristeko gai izan. Beraz, hemendik 50 urtera Ulises-ekin gertatuko da beste bi horiekin gertatu den bezala, klasiko guztiekin gertatzen da hori.  

Zuk esana da: “Itzulpenak badu abantaila bat sormen lanaren aldean, hobetu daitekeela”.  Irakurleek barneratuta dute hori?

Irakurle gehienek pentsa dezakete gure lana kopiatze hutsa dela eta gure buruari inportantzia ematen diogula. Baina askotan gertatzen da, testuak datozen bezala emango bagenitu, dezenteko deskalabrua litzatekeela. Itzultzea testuaren garaiko egoerara egokitzea da, bere garaiko testuingurua nola eman asmatzea. Idazketaren ahalegin horretan asmatzea da itzulpenaren funtsa.

Gabeziak gabezia, euskararena hizpide, generoa eta beste, hitanoaren erabilgarritasuna mesederako izan da Ulises-en.

Euskarak baditu bere abantailak eta desabantailak. Desabantaila da esaterako, femeninoak ez izatea marka hitzetan; aldiz, aditzetan badauka, horrek erraztu egiten du irakurketa. Hau da, hitanoa zergatik da Ulises nobelan hain inportantea? Bada, norberak bere buruarekin egiten dituen elkarrizketa horiek euskaraz hika eman daitezkeelako. Euskaldunek hika erabiltzen zuten bakarka mintzatzean. Hartaz, narrazioetan tartekatzen diren pasarte horiek nabarmendu daitezke, eta beste hizkuntzetan ez. Hitanoa jartzean, badakizu pertsonaia hori pentsatzen ari dela, horretan abantaila ematen digu hika formak.

Molly Bloomen monologoak eman du zer esana beti, eta zuk euskaraz emandakoak areago nonbait.

Hikan emana dago, eta emakumeari dagokionez, noka. Koldo Mitxelenak esaten zuen, eta nik hainbat buelta eman diot horri, emakumezkoak ere bere buruari zuzenean ari ez zenean toka egiten zuela, erabilera neutroan edo ez-markatuan, alegia. Bere buruari ari izanez gero, demagun bere buruari ispiluan zuzenean, “hi aizan, eroa”, esango zuen. Beraz, badirudi, printzipioz, toka beharko zuela monologo horrek. Nik, hala ere, pentsatu nuen, emakume baten goizeko ordu-bietako burutazioak izanik, bada intimitate horretan, bera bere buruarekin ari dela, justifikatuta egon zitekeela noka aritzea; eta orduan erabaki nuen hala egitea, besteak beste, garaiak ere –emakumearen berdintasunerako bideaz ari naiz zehazki– horrela datozelako. Maila sozialean araua toka izatea patriarkalismoarekin lotua egon daiteke seguru aski, hori izango zen neutroa, baina aldaketak bestalderantz doazenez... Dena dela, liburuaren sarreran arazo honi eta beste gai korapilatsu batzuei emandako irtenbideen berri zehatzagoak emanak daude.

Ulises-en eragina izugarria izan da. Badira harrera ona egin ziotenak, eta estu hartu zutenak…  

Batzuek diote liburua aspergarria dela, ez duela ezertarako balio, horrelako iritzi deskalifikatzaileak badira. Juan Benet idazleak zioen James Joycek “barne monologoa asmatu zuen, balorerik ez duen molde aspergarria”. Nik uste, oro har, barne monologoei garrantzia eman zaiela literaturan. Horrelako iritziak oso jende “xelebrea”-renak dira, bere burua nabarmentzea maite dutenenak. Literaturan autoritateak T. S. Eliot, García Márquez edota Faulkner dira, beraz, Benet horien imitatzailea denez gero, bigarren eskuko patenteduna, zer ari da kritikatzen?

Zer da hizkuntza zure bizitzan?

Gauza asko. Besteak beste, mundu hau ulertzen saiatzeko modu behinena, harremanetan horrek bereizten gaitu beste animaliengandik. Partikularki, ene bizitzan, euskara, eta etxetik hasteko, etsaien kontra eta sikatearen kontra, eta kristo guztiaren kontrako mintzoa izan da. Gure aitona-amona, aita-ama eta konpainiak mantentzea erabaki zuten eta horrek bere karga politiko ideologikoa eta sentimentala eman zizkion euskarari. Hizkuntza modu batean bizi du bakoitzak eta guk horrela bizi izan dugu. Behinola, lagun batek esan zidan, “zergatik ez duzue erdaraz argitaratzen?”. Bada, horretarako beste batzuk daudelako. “Nik euskaraz argitaratzeko ez balitz, ez nukeen argitaletxe bat sortuko”, esan nion.   

Euskarak itzultzaileak behar zituen.

Pott bandakoek esaten zuten haiek idazten hasi zirela, beraiek ez zituztelako aurkitzen euskaraz nahi zituzten liburuak. Bada, gu ere, beste modu batez, euskaraz aurkitzen ez genituen liburuak itzultzen hasi ginen, beste aukera eta beste bide bat da, lotsatiagoa ziur aski. Sorkuntzan zu nabarmena zara, idazle zaren aldetik, itzulpengintzan erantzukizuna ez da zurea. Erantzukizuna idazlearena da, irakurleak esan dezake liburua txarra dela, baina hori ez da zure kulpa.

Topikoa da, baina zuk nola bizi duzu traduttore traditore delakoa?

Traizioa egin behar da, baina jakin behar da ongi egiten.

Etorkizunean, egungo idazleen literatura imitatu beharko da?

Nik uste baietz. XX. mendean behar zen literatura egin dute gure idazleek, eta ez soilik euskara landu dutelako. Alegia,  lortu dute ere beste hizkuntza handietatik, hala nola espainieratik edo frantsesetik etorritako korronte literarioak euskarara ekartzea, eta orain elkarrekin goaz beste hizkuntzekin. Hori 60ko hamarkadan gertatzen hasi zen, orduko autore horiek egiten hasten dira Europan egiten zenaren parekoa. Egunero hasten delako [Ramon Saizarbitoriaren nobela] Frantziako Nouveau roman delakoaren ildoan, eta  ondoren 100 metro bi adibide dira. Iragan mendean nahiz honetan egiten ari den euskal literatura munduko literaturaren parekoa da, ez bakarrik euskararen garapenari dagokionez, literaturan ere izugarrizko urratsak eman dira gure idazleei esker. Problema bakarra da, gure seme-alabek zer estimu ematen dioten horri, baina beno,  baliabidea hor dago, hor dute tresna.

Tresna horrek eragin al du gazteengan?

Euskararen munduan eragin gutxi du.

Euskal idazleek aintzat hartu dute literatura unibertsala euskaraz?

Batzuek bai, baina minoria dela uste dut. Argitaratu dena funtsezkoa da, baina euskal idazleek horren parte handi bat irakurria izango zuten gaztelaniaz edo beste batzuek frantsesez. Gero euskaraz argitaratu da, baina salbuespena da idazlea euskaratutako testu horien irakurlea izatea. Baina, belaunaldi gazteetako idazleek badute aukera, beharbada, irakurri ez duten libururen bat edo autoreren bat euskaraz irakurri ahal izateko. Zer egingo duten? Gutxi batzuek jarraitzen dute eta gehienek ez, baina nire inpresioa baino ez da.