Feliu Dord… hemengoa zara, katalana zara…

Iruñean jaioa naiz, Motxuelo auzoan. Ama frantziarra nuen, Saboiakoa, Alpeetakoa; aita katalana, Bergakoa, Pirinioetan. Manresan elkar ezagutu zuten eta bertan ezkondu ziren. Aita ERCkoa zen, Manresako kultura zinegotzia gerra garaian, eta 1939ko erretirada etorri zenean Ipar Kataluniara igaro zen funtzionario eta politikariekin batera. Batera eta bestera ibili zen bi urtez, eta bitartean, ama, aitatxi-amatxiak eta nire anaia gehiena Donostian zeuden, senideen babesean. Aita 1941ean itzuli zen Manresara, bertako batzuen bitartekaritza baliatuz, baina Kataluniatik 200 kilometrora bizitzera zigortu zuten. Iruñean kokatu ziren eta bertan jaio nintzen ni.

Gerra historia!

Aita lasaia zen aiurriz. Neketan ikusiko zenuen hura haserre. Andeetakoa gertatu zenean ikusiko nuen benetan amorratuta. Guardia zibilak ez ninduen bakean utzi, behin eta berriz hartu ninduen atxilo. Trikornioak, azkena, 25.000 pezetako isuna pagatu ez nuelako etorri zitzaizkidan. Aitak aurre egin zien, eta kasik kartzelara lagundu ninduen. Orduko hartan hiru egun eduki ninduten zuloan. PNVk dirua bildu, isuna pagatu eta irten nintzen. Ez naiz debaldetan ari hau kontatzen, zeren eta etxera etorri nintzenean aita solasean hasi baitzitzaidan. Esan zidan txikitandik zetorkidala su txiki bat, sei-zazpi urte nituela galdetu niola zein hizkuntzatan solasten ziren gure auzoak. Orkin zuten deitura auzoek, “pilotariak” ezizenez, etxean baten bat pilotaria baitzuten. Euskaraz solasten ziren, eta aitak esan omen zidan historiaurreko hizkuntza bat ibiltzen zutela, eta horrek erabat harritu ninduela. Euskara zen hizkuntza hura, jakina.

Ama Alpeetakoa, aita Piriniokoa, ezinbestean mendizale zu.

Zaila ere ez-eta! Ni baino lehen, anaia gehiena, Markos, hasi zen Oberenan, eta haren eskutik joan nintzen ni klub hartara, hamahiru bat urte nituela. Mendian, eguerdian, angelusa errezatzen zen. Eta itzulian, autobusean, arrosarioa. Hura gehiegi zen! Azkenean, Navarra Kirol Klubera aldatu ginen, eta han besterik zen, han Internazionala, Marseillesa nahiz Boga Boga kantatzen genituen. Bestalde, mendizale zailduenek mapak hartu eta euskarazko toponimia itzultzen ziguten. Horrela, nire baitako su txiki hura bizitu eta lama egin zen mendian.

Su txikia lama egin zen… Su hura hauspotu zuenik ez ote zen izan?

Beti da baten bat. Bagenuen auzo bat, biziki preziatzen gintuena. Periko Ezkurdia zen. Abertzalea, gerra baino lehen Iruñeko PNVren uri buru batzarreko presidentea eta, ondoren, Alava sareko kide. Altzari fabrika zuen, Juan Ajuriagerrak propaganda paketeak igortzen zizkion eta Perikok egur-ohol tontor baten artean ezkutatzen zuen. Perikok jakin zuen baten batzuk Claveria eta Garcia Falcesekin biltzen ginela Jorde Sarasaren etxean, haien Euskalerriko Adiskideen Elkartearen gainean solasean. Laster galdetu zidaten Garcia Falcesek eta Perikok euskal kausaren alde lan egin nahi ote nuen.

Zer zen euskal kausaren alde lan egitea?

Adiskideen Elkarte hura ez zen PNVren babes ezkutu bat besterik. 1964 zen, eta solasaldi haietara joaten ginen gazte koadrila Bergarako Aberri Egunera joan ginen ondoko urtean. Bitartean, gazte haiek, Gotzon Bergerandi, Fernando Bara, Martine Iturralde… honetaz eta hartaz solasten ginen, mendira joaten ginen, eta Durangaldeko gazte batzuk ezagutu genituen. Euzko Gaztedikoak zirela zioten, itzulingururik gabe. Haiek kontaktuak nahi zituzten nafar jendearekin, eta horrela endredatu ginen. Garai berean, Jose Antonio Urbiola eta Mirentxu Oiarzabal senar-emazteak Parisetik Iruñera itzuli ziren, eta laster nintzen Napar Buru Batzarrean. Iruñeko eta Nafarroako gazte abertzaleak biltzea zen gure lana. Alde batetik, intelektualak zeuden –Claveria, Sarasa, Elena Gereziaga, Gurrutxaga–, euskaltzaleak –Diez de Ulzurrun, Cortes Izal…–, eta gazte ekintzaileok, Urbiola, Garcia Falces, Uztaritzeko Intxausti ahizpak eta beste zenbait. Guk, Adiskideen Elkarteko bilkuretan parte hartzen genuen, baina, bestalde, gazteon bilkurak egiten genituen Gurrutxagaren etxean, Ezkurdia eta Santiago Alonsorekin. Eta Euzko Bazterra sortu genuen 1967an.

Zer izan zen Euzko Bazterra?

Adiskideen Elkartearen gazte saila. 120 lagun izango ginen, unibertsitarioak batzuk –Patxi Zabaleta, Manterola, Serrano-Izko…–, baina orobat mendizaleak denak. Saila osatu genuen eta hitzaldiak antolatzen hasi ginen, Ama Lur eta Pelotari proiektatzen, eta ezkutuan propaganda banatzen, eta poliziagandik ihesi zebiltzanentzat ezkutalekuak aurkitzen. Oroitzen naiz 1967an Elias Anton, Iñaki Mujika eta Baserri ezizenekoa etorri zirela Iruñera Gipuzkoatik ihesi, eta haiei esker ekintzek indarra hartu zutela. Euzko Gaztedikoak ziren, eta Iruñean izan ziren Urbasakoa arte.

Zer duzu Urbasakoa?

Ikurrinatzar handi bat jarri genuen Urbasan 1968ko Aberri Egunaren bezperan. Atxilotu eta epaitu egin ninduten beste lau lagunekin batera. Hori ez ezik, aurreko urtean Iruñeko Aberri Eguna baino lehen Bi Haizpen beste ikurrina bat jarri izana ere leporatu zidaten, eliz dorreetan jarritako beste hainbat, mugaz alde batetik bestera propaganda pasatu izana… Kartzelara!

Usteko nuen Urbasakoa Espainiako Txirrindulari Itzulian jarritako lehergailua zela.

Hori ere 1968an izan zen, baina geroago. Errepidean sekulako zuloa egin zuen lehergaiak eta ziklistek geratu beharra izan zuten. Itzulia bertan behera utzi ez utzi izan ziren, eta zalaparta handia atera zuen ekintza hark nazioarteko hedabideetan. Napar Buru Batzarreko batzuek bagenekien nondik etorri zen atentatua, beste batzuek, aldiz, ez. Nahaste-borraste galanta, eta errepresioa, jakina. Hala ere, batzuek ez zuten etsi, eta bide horretan saiatu ziren, 1969an Alberto Asurmendi eta Jokin Artajo hil ziren arte.

1969ko Aberri Egunaren bezperan, lehergailuak eskuetan zapart egin zienean. Zuk biak ezagutu zenituen.

Ezagutuko ez nituen, bada! Haien heriotzak dena aldarazi zuen. Nik neuk ekarri nituen gure artera. Asurmendi guztiz irekia zen izaeraz. Artajo, aldiz, isilagoa. Euzko Gaztedikoak ziren. Garai hartan, Euzko Gaztedikook bortxa erabiltzea ETAkoei gu ere borrokan ari ginela esateko modua zen, bortxa bai, baina inor bahitu edo hil gabe. Bi lagunak hil zirenean dena aldatu zen. Dena dela, gero jabetu nintzen horretaz, garai hartan ni Carabanchelen bainindukaten preso. Zortzi hilabete neramatzan kartzelan.

Behin baino gehiagotan atxilotu zintuzten, dakigunez, eta Andeetako lehen euskal espedizioak ere ondorio gaitzik ekarri zizun.

Ikurrina jarri genuen Atunrajun, 1967an, ordu arte inork igo gabeko tontorra. Nafar ordezkaria nintzen euskal espedizioan, eta neuk eraman nuen ikurrina. Durangoko Euzko Gaztedikoek eman zidaten, Peruko mendietara gindoazela jakin zutenean. “Etorri Durangora, Juan Mari, baina zeu bakarrik!”. Joan nintzenean, ikurrina eman eta esan zidaten. “Jar ezazu Amerikako tontor horretan!”. Baita jarri ere nik! Itzulian, egokiera izan nuenean, Manuel Irujori eman nion ikurrina Baionan, Jaurlaritzaren ordezkaritzan. Irujok esan zidan: “Hartu idazmakina hori eta idatz ezazu ikurrina honen historia. Gutunazal itxian gordeko dugu. Euskadi libre denean jakingo dute egin duzuen balentria”. Ez alferretan. Hiru hilabete igaro baino lehen jakin zuen poliziak. Atunrajutik etorri eta zenbait proiekzio egin genituen, eta haietako batean, konturatu gabe, ikurrina ageri zen argazkia erakutsi! Ikusi behar ez zutena ikusi zuten salatariek, eta salaketa. Espedizioko denak atxilotu gintuzten, baina nik eraman nuenez ikurrina, neu kargutu nintzen. Ordu arte, aitortza, sari eta domina besterik ez zen izan guretzat, baina, handik atzera, zigorra.

Amnistia Internazionalek “Urteko preso” izendapena jasotzeko proposatu zintuen.

Gerra kontseilua egin nahi ziguten, baina ez zen gauzatu. Kartzelan mutina egin genuen eta 40 egun eduki ninduten zigor-zeldan. Amnistia Internazionaleko Alemaniako adarra izendapen hartan tematu zen –Atunrajuko ikurrinagatik, oroz gain–, baina 1968ko apirilaren erdialdera kartzelatik irten nintzenean, besteren bat izendatu behar zutela esan nien, giza maila handiko presoak baitzeuden kartzelan. Kalera irten nintzen, baina pertsekuzioa ez zen amaitu. Nirekin batera preso hartutako Mikel Erdozain eta biok zaintza estuan eduki gintuzten. Madrileko Segurtasunerako Zuzendaritza Nagusiko brigada bat, eta beste bat guardia zibilena, izan genituen zelatan zenbait hilabetez. Dibertigarria ere izan zen poliziaren eta guardia zibilen zaintzari iskin egiten ibiltzea. Xagua eta katua nola, halaxe ibili gintuzun. Dena den, “xagu” gabe, “sugandila” zen nire ezizena, eta halaxe ibiltzen nintzen, eskapo. Eta zaintza guztiak gorabehera, Carabanchelen ezagututako lau lagun mendiz beste aldera pasatu nituen 1970ean. Gero, Eiffel dorrearen postala jasoko nuen etxean. Gure kodea zen: ongi heldu zirela adierazten zuen.

1970ean Carabancheleko lagunak beste aldera gidatzen, laster zinen zu haien pausoan.

Urte haren amaieran zenbait lagun jausi ziren. Orduan, nire emaztegaia Maria Luisa [Mangado] eta biok ezkutatu egin ginen. Lehenengo, Donostian egon ginen. Maria Luisa Gerardo Bujandak gorde zuen. Ni, Idoia Estornes eta Josean Aiestaranen etxean izan nintzen, haiek eztei-bidaian abiatu baitziren. Han nengoela, Intxausti ahizpen laguntza izan nuen, Ipar Euskal Herrira igarotzeko. Eguna zehaztu, eta Andoni nire anaiak eta bi mendizale lagunek Petretxemako lepora lagundu ninduten, eta handik Laskunera jaitsi nintzen Andonirekin. Napar Buru Batzarreko Ernesto Torio genuen zain, Donibane Lohizunera eraman ninduen hark. Gero, Maria Luisa ere etorriko zen hara, Pello anaiak eta Ziga ahizpek lagunduta.

Mugalde inprimategian egin zenuen lan Hendaian, tren geltokitik bertara.

Argoiti familiaren inprimategian. Segundo Marey genuen saltzailea, urteak geroago GALek bahitu zuena, Peixoto zelakoan. Ohi denez, beste langile batek, Jean-Mixel Larzabalek, lanean gure kontura hasteko proposatu zidan, geure inprimategia sortzea, alegia. Gauza ginen, baina ez genuen dirurik. Garai hartan, Felipe Huarte bahitu zuen ETAk. Oroitzen naiz Donibane Lohizunen izan zela Jesus Aizpun [UPNren fundatzailea 1979an], familiaren izenean negoziatzera. Kontua da Huarte askatu eta gutxira, ETAko bi militante heldu zirela Hendaiara, eta gure inprimategi asmoa interesgarria iruditu zitzaiela. Bata familia aberatsekoa zen, eta baliteke guk hamar milioi pezeta handik jasotzea, diru-transferentzia egin baitziguten. Horrela, Mugalde inprimategia ireki genuen PNV, ELA, kultur elkarte eta gainerakoentzat lanean. Hiru liburu porno ere editatu genituen Hendaiako sex-shop batek eskatuta.

Nondik heldu zen dirua?

Madrileko ABC egunkariak esan zuen Huarteren diruarekin ireki zela Mugalde. Guk ez genekien nondik heldu zen, baina ez genion ABCri kasurik egin. Azkenean, Batallón Vasco-Españolek lehergailua jarri eta zartarazi egin zuen Mugalde. 1975eko apirilaren 23an jarri zuen bonba. Handik hilabetera, maiatzaren 21ean, berriz atentatu zuen inprimategiko hondarren kontra.

Kito, orduan.

Mugalde bai, baina beste bat ireki genuen Donibane Lohizunen. Axular. Hala ere, egoera politikoa ez zen batere ziurra. Portugalen, Krabelinen iraultza izan zen 1974an. Espainiar Estatuan, Francoren errepresioak ez zuen aterrunerik –azken bost fusilamendu haiek irailaren 27an!–, eta guri berriz beste lehergailu bat jarri zigun Batallón Vasco-Españolek. Ez genuen berehalakoan pentsatuko, baina atentatua berriz. Franco azaroan hil zen, eta hurrengo urtean Iruñera itzuli ginen behin-behinean, hemen egoera inkili-mankala baitzegoen. Dena den, 1977an behin betiko itzuli ginen, PNVk eskatuta. Aro berria zetorren, alderdien legeztapena, exiliatu historikoen itzulera, Espainiako Gorte konstituziogileetarako kanpaina, geure hedabideak abiarazteko lana…