“Bada nire izena daukan mamu bat eta inguruetan dabil; mamu bat, duela urte batzuk hazten hasi zena, ni ezagutu gabe nitaz hitz egiten hasi zirenetik, eta azken sei urteetan bizirik jarraitu duena, nik hiltzen ari zela uste izan dudan arren. Lagundu diote egunkariek, niri militantzia bat egozten eta istorioak asmatzen segi dutelako; baita bedeinkatzeko edo kondenatzeko mitoak sortzen dituen jendeak ere, beren buruak babestuz edozein galdera edo zalantzatik”. Dolores Gonzalez Katarain Yoyesek esaldi horien bidez adierazi zuen, besteak beste, zein nekatua zegoen narrazio publiko bateko protagonista bihurtu izanaz. “Izena kendu didate, Yoyes fikzio bat da, asmakuntza bat, ez naiz identifikatua sentitzen hainbat posizio politikotatik barajatzen diren bakar batekin ere”, utzi zuen idatzia bere egunerokoan: 1979an hasi eta 1986ko irailean ETAk hil zuen arte, sarritan jo zuen idazketara bere egoera pertsonala esplikatzeko eta gai ugariri buruzko iritziak paperean jartzeko.

Haren senide eta lagunek editatuta publikatu ziren eguneroko horiek Yoyes desde su ventana (Yoyes bere leihotik) liburuan, eta haiek irakurtzea modu ona da ezagutzeko hilketaren aurretik zer sentitu eta pentsatu zuen Ipar Euskal Herrian, Mexikon edo etxera itzulitakoan. Modu ona, halaber, kontakizun politiko konbentzionalek garrantzirik gabekotzat jotzen dituzten Yoyesen aurpegiak ezagutzeko. Adibidez, bere irakurtzeko zaletasuna.

Irakurketa klandestinoak

Liburuei buruzko iruzkin eta erreferentziaz beteta daude bere egunerokoak. Horri esker dakigu 25 urterekin jada irakurriak zituela Virginia Woolf, Vladimir Maiakovski edo Gustave Flaubert, besteak beste. Zorroztasunez aztertzen zuen irakurritakoa: 1979ko ekainean, adibidez, Anaïs Nin-en liburu bat irakurtzen ari dela, zera dio: “Kontraesanez beteriko feminista bat, nire ustez, idealista; ez du aipatu ere egiten arazo honetan sistema sozial eta ekonomikoak daukan garrantzia, nabaritzen dituen injustiziekin sentikorra dela ikusten den arren”. Egunerokoetan aipatzen den lehen irakurgai horretatik antzeman daiteke ordiziarrak pertsona bezala hazteari ematen zion garrantzia: “Badakit borondatea ez dela dena, baina zeregin inportantea jokatzen du, batez ere sistema aldatzeko balio duenean; baina etengabe matxakatzen duen ideia, etengabeko eboluzioa, barrura begira biziz sormen propiorako borondatea, pertsonalitatea mantentzea, norbere burua ezagutzea, inkontzientea eta subkontzientea, hori oso ondo adierazia dago eta asko gustatzen zait, noski”.

Krisi momentu batean hasi zen idazten, Jose Miguel Beñaran Argala hil zuen atentatuaren ondoren eta ETAren barruan zeuzkan desadostasunen erdian, Mexikora joateko aukera buruan edukitzen hasi zenean, klandestinitateko baldintzekin itota. “Bizi naizen moduagatik sentsibilitatea galtzearekin obsesionatuta nabil eta lasaitu egin naiz hura irakurrita”, idatzi zuen Nin-en liburuari buruzko komentarioen amaiera gisa.

1979ko urrian Madame Bovary berrirakurtzen ari zen “obran gehiago atzemateko”, batez ere estiloan eta forman arreta jarriz “antza denez hori baita garrantzitsuena liburuan”. Azaroan, oraindik klandestinitatean baina kanpora joateko aukerei buruzko berrien zain, Alejo Carpentierren La consagración de la primavera “irensten” ari zen. “Abiadura handian pasatzen naiz prosa arin paregabe horren gainetik”. Nobelaren giro tropikala interesatzen zitzaion eta hilabete berean Carpentierren beste obra bat, 1953ko Los pasos perdidos amaitu zuen, Venezuelako oihanean murgiltzen den musikari baten istorioa kontatzen duen liburua: “...eta halako ondoez sentsazio bat daukat, larridura, aho-zapore arraroa utzi dit, miresten dut protagonistari eman dion ausardia eta bada paragrafo bat zeinean esaten den ‘ezohiko bideetako ibilaldia inkontzienteki abiatzen da...’, eta orduan desengainua hasten da, eta hunkitu nau”.

Mexiko ulertu nahian, liburuak lagun

1980an abiatu zen azkenik Mexikora eta hango Unibertsitate Autonomo Metropolitarrean Literatura ikasketak egiteko zorian izan zen, azkenik Soziologian matrikulatu zen arren. Amerikara iritsi eta egun gutxira aipatzen du lehen aldiz liburu bat: “Irakurtzen hasi naiz bi A.-k oparitu zidaten Ulrike Meinhofen liburua eta inpresio sakona eragin dit, a ze argitasuna emakume honen idatzietan!, izugarria da bera bezalako emakume bat desagertu izana eta hain goiz. Nola maitarazten duen bere burua!, bere zabaltasunarengatik, gauzen ulerkeragatik eta errespetu handiagatik”. Alemaniako RAF talde armatuko kidearen testuak jasotzen zituzten hiru liburu argitaratu ziren gaztelaniaz 1970eko hamarkada bukaeran Bartzelonako Icaria eta Anagrama argitaletxeetan eta segur aski horietako bati buruz ari zen Yoyes. Baina hitz horiek gaur, zein adinekin hil zuten jakinda, ispilu baten aurrean erakusten dute haiek idazten ari zen pertsona.

Iritsi berri zen herrialdea ezagutzeko gogoak markatzen ditu ondorengo irakurgaiak, 80ko otsailean esku artean zeukan Mexikoko iraultzaren historiari buruzko liburuak edo Octavio Pazen El laberinto de la soledad saiakera bilduma leitu izanak erakusten duten bezala. “Iritsi eta berehala irakurri izan banu buruhauste batzuk kenduko nizkion nire buruari, oso zorrotza eta sarkorra da, mexikarren idiosinkrasia eta izaera esplikatzen saiatzen da”, idatzi zuen Nobel saridunaren lanaz.

Baina mexikarren izaera eta berak Euskal Herritik ekarritakoa uztartzeko zailtasunak ere aipatu zituen aurrerago, 1982an, Oscar Lewisen Pedro Martinez liburuaz ari zela: “Harritu nau, baina ez dakit positiboki, nekazari mexikar baten istorioa kontatzen duen nobela baita eta mexikarraren idiosinkrasia esplikatzen saiatzen da, eta horrek nahiko harritu nau. Nola erlazionatuko naiz jende honekin?, pentsatzen dut segituan eta babesgabe sentitzen naiz euren izateko moduaren aurrean. Ni beste modu batekoa egin ninduten eta deskribatzen duen medioan guztiz galduta sentitzen naiz. Zuhurtzia beharko dut”.

Amatasuna eta Julio Cortazar

Amerikan aurkitu zuen kulturarekin moldatzeko kezkak gorabehera, gehien estutzen duen gaia Ozeanoaren beste aldetik dator. 1982ko urtarrilak 28: “Puñala bezala sentitu dut Mexikoko egunkari batzuek dakarten notizia, esanez ETAko militante batzuk D. F.-n ETArentzat dirua biltzen ari garela”. Ez du ulertzen zergatik egozten dioten 79tik utzia zuen militantzia. “Badakit hemen daramadan denbora guztian ez dutela nitaz hitz egiteari utzi, aukera bat edo beste dela-eta, baina oraingoan, ia konbentzituta nengoen onartu zutela azkenik herritar normala naizela, hemen bizitzen; eta horrelakoekin etortzen zaizkit”. 1984an El País egunkariak berriro seinalatu zuen talde armatuko zuzendaritzako kide gisa eta bere lagun eta senideek argitaratutako liburuan diotenez, ETAren baitan ere erakundera itzuliko zela espero zuten.

Yoyesek bere bideari jarraitu zion. Egunerokoan hurrengo data 1982ko martxoaren 12a da: “Emozio sakona, bakardade erraldoia, bi malko ere bai. Haurdun nago”. Amatasunak beste fase bat zabaltzen du egunerokoetan eta irakurtzen dituen liburuek ere zalantza berriak azaleratzen dituzte. Julio Cortazarren Rayuelari buruz ari denean, adibidez: “Momentu batean dio ‘… jende horietan ekintza sozialak koartada baten antz handiegia zuen, nola izaten diren seme-alabak amen koartada, bizitza honetan merezi duen ezer ez egiteko…’. Bilatu egin dut grabatuta geratu zaidalako; Akaitz jaio eta berehala kezkatu ninduen kontu bat izan zen, askotan etortzen zitzaidan burura bera eduki izanak ezin zuela eragotzi nik premia sentitzen jarraitzea nire burua ezagutarazteko, adierazteko, nire burua bilatzeko, nire burua sortzeko eta sortzeko”.  

Hiru urte geroago Libro de Manuel irakurri zion argentinarrari. Parisen bahiketa bat prestatzen ari den talde iraultzaile argentinar baten istorioa da eta ondorengo belaunaldiez pentsarazi zion: “Ez dakit gure seme-alabek inoiz ulertuko ote duten garai batean denok horditu gintuen sukar hura, duda gehiagorekin edo gutxiagorekin, egia, baina denetan sukarrarekin. Libro de Manuelek haientzat egina dirudi, gure ametsetatik zerbait gera dadin, baita amets horiek bizi izan ziren modutik ere”. Euskal Herrira itzulia zen lerro horiek idatzi zituenean eta aurkitu zuen gizartearekin etsituta zegoela sumatzen da, baina ez du irakurtzeko zaletasuna galdu eta nobela bat idaztea dauka buruan, nahiz eta izan dezakeen harreraz zalantzak eduki. Cortazarri buruz ari dela, adibidez, zera dio: “Euskadin, berak bezala idatziko lukeen norbait irentsi egingo zuen jendeak”.

Nobela idazten hasia ere bazen, besteak beste James Joyceren Ulises eta Milan Kunderaren Izatearen arintasun jasanezina aipatzen dituen 86ko apirileko apunte bat irakurrita jakin daitekeenez. Azken liburu horrek derrigortzen du berak kontatu nahi zuen istorioa aldatzera: “Horrorez ikusi nuen nobelako protagonista nagusiak bi bikote direla, nirean bezala!, (…) nork sinetsi behar zidan, jarraitu izan banu eta nire lana arrakastaz bukatu, nire ideia hori irakurri aurrekoa zela? Ezin dut horregatik utzi, baina egia esan aspaldian ez dut lanik egin eta honek izugarri desanimatzen nau”.

Zenbait zirriborro utzi zituen idatzita bost hilabete geroago ETAk hil baino lehen, bukatutako obrarik ez ordea. Bere egunerokoak geratu dira, sinplifikazio politikoetan kabitzen ez den ibilbide pertsonal eta intelektuala ezagutzeko lagungarri.