Are prisons obsolete? (Zaharkituta al daude espetxeak?) saiakeran, pobreen eta legez kanpoko etorkinen espetxeratze masiboaz diharduzu. Kapitalismoak baztergarritzat jotzen dituen izaki horiek eskulan esklabizatu merkea eskaintzen dute, eta, aldi berean, pobrezia eta immigrazioa eragiten dituen krisi ekonomikoaren jatorrian dagoen soberako ekoizpenaren kontsumitzaile gatibuak bihurtzen dira, kiribil perfektua osatuz. Ba al da parekotasunik espetxeratze-politika horien eta feudalismotik kapitalismorako jauzian gertatu zen prozesuaren artean, zeinak ordura arte haien erreprodukzio-bitarteko izandako lurretatik kanporatu ondoren, soldatapeko esklabotzara behartu baitzituen milioika eta milioika pertsona?

Zalantzarik gabe bada parekotasunik bi garaien artean, baina beharbada garrantzitsuagoa da ikustea desberdintasun handiak daudela, halaber. Marxek azaldu zuen moduan, feudalismotik kapitalismorako jauzian izandako lur-itxiturek eta bestelako desjabetze-prozesuek beren ordura arteko bizibidea izandako lurrez gabetu zuten jendea eta, aldi berean, bere lan-indarra beste ezer ez zeukan jende-klase bat sortu zuten. Era horretara, gorantz zetorren kapitalismoak bere ondasun eta aberastasunak areagotzeko behar zuen eskulana bihurtu ziren pertsona haiek. Feudalismoak ezarritako hertsiduretatik askatu ziren, bai, baina zapalkuntza modu bat beste batekin ordezkatzera behartuak izan ziren. Zapalkuntza moduen ranking bat egitea jeneralean alferrikako lana izaten bada ere, eta nahiz eta esplotazioa kapitalismoaren ezinbesteko zutabea izan, hala eta guztiz ere, esklabotzatik eta feudalismotik aldentzeak nolabaiteko aurrerabidea markatu zuela esan dezakegu. Langile batzuek behintzat enplegurako bidea aurkitu zuten, nahiz eta lana umiliagarria izan bai orduan bai gaurko egunean ere.

Bestalde, espetxe-konplexu industrial globala oso errentagarria da inondik ere, baina ezin konta ahala pertsona indarkeriaz betetako bazterreko bizimodu ez-produktiboetara zokoratzean oinarritutako teknologiak dira errentagarritasun horren azpian dagoena. AEBetan Australian eta Europa osoan zehar modu masiboan espetxeratzen dituzten beltzak, koloreko pertsonak eta etorkinak eta egiturazko arrazismoak eta xenofobiak bere horretan diraute. Horrek agerian uzten du kapitalismo globalak porrot egin duela zeharo, mundu osoko pertsona errealen beharrei erantzuteko garaian. Batek esan lezake, noski, kapitalismotik haratagoko sistema sozioekonomiko bat irudikatzeko beharraren froga ezin argiagoa dela hori, halaber. Horrela bada, egungo mugimendu abolizionistak, espetxe-konplexu industriala ixteko deia egiten duenean, mugimendu antikapitalista bat da, eta eskakizun hauek guztiak mahai-gaineratzen ditu: arrazen arteko berdintasuna, bizitzeko adina ematen duten soldatak, etxebizitza merkea, doako osasuna, doako hezkuntza eta ingurumen-justizia izaki bizidun guztientzat.

Justizia leheneratzailea lehenesten duzu, justizia zigortzailearen aldean. Nola leheneratu dezakegu kapitalismoaren erro-erroan dagoen metatze-prozesu primitiboak eragindako injustizia eta berdintasunik eza? Bestela esanda, zer-nolakoa izango litzateke "bekatu jatorrizkoa" —gure gizarteetan banaketa-desorekak eragiten dituzten esplotazio eta metatze-prozesuak alegia— leheneratzeko helburua lukeen justizia leheneratzaile bat?

Bai, askotan erabili izan dut "justizia leheneratzailea" terminoa, "justizia konpontzailea" eta "justizia eraldatzailea" terminoekin batera, justizia zigortzailearen alternatiba gisa. Berez nahiago dut "justizia eraldatzailea", ez baitu uste badela leheneratu beharreko egoera ideal bat. Zure galderari erantzunez, memoria historikoaren garrantzia azpimarratu nahi nuke, gaur egun azterketa esplizituki antikapitalista bat egiteko daukagun beharrari dagokionez, bereziki. "Metatze primitiboaren sekretua" da Kapitalaren atalik garrantzitsuenetako bat, hain zuzen ere agerian uzten dituelako kapitalismoaren hasieraren ezaugarri izan ziren desjabetze, injustizia eta indarkeria, besterik dirudien arren, kapitalismoaren muin-muinean jarraitzen dutenak guztiak ere. XX. mende amaieran, espetxe-konplexu industrialak agerian uzten digu gizarte kapitalistak zenbateraino oinarritzen diren ideologia arrazista eta kolonialetan, berez esklabotzaren eta kolonizazioaren indarkeria historikoa laburbiltzen duten bortxazko teknologiak sortzeko garaian.

Krimenaren eta delinkuentziaren aurrean daukagun erreakzio automatizatua —polizia eta epaileengana jotzea, komunitatearen barruan konponbideak aurkitu beharrean— problematizatu izan duzu, eta autodefentsa feminista aldeztu duzu sexu-indarkeriari erantzuteko. "Emakumeak eta indarkeria" gaira garamatza horrek. Are prisons obsolete? liburuan diozunez, "beharrezkoa da emakumeen eta indarkeriaren arteko erlazio posible bakarra emakumeak biktimatzat baino hartzen ez dituen ikuspegia auzitan jartzea". Zer diozu geure burua babestera zuzendutako indarkeria feministaren erabilera diziplinatzaile eta eragoztaileari buruz? Autodefentsa feminista zer da zuretzat? Zein litzateke komunitate-mailako erantzun egokia, emakumeen aurkako indarkeriari aurre egiteko?

Ni kontu handiz ibili naiz beti "indarkeria" terminoa erabiltzeko garaian. Teoria kritikoaren ikerlaria naizen aldetik, beti gogoratzen diot neure buruari aukeratzen ditudan tresna kontzeptualek aditzera eman nahi dudan horren kontra jardun dezaketela berez. Horrela bada, "autodefentsa" eta erasotzailearen indarkeria berdintzat ez hartzen saiatzen naiz. Eta autodefentsan trebatzearen alde egiten dudanean,indarkeria misoginoa arraza-, genero- eta klase-menderakuntzako sistemekin lotzen dituen azterketa eta estrategia bat dago horren atzean, esplotazio eta indarkeria oro gure gizarteetatik ezabatu nahi dituen estrategia bat, alegia.

Women, Race and Class-en (Emakumeak, arraza eta klasea) bortxatzaile beltzaren mitoa indargabetu, eta «asmakuntza politiko hutsa» zela erakutsi zenuen: beltzen lintxamenduak justifikatzeko asmatutako propaganda, beltzei beren eskubideak lortzea galarazteko "kontrainsurgentziako" metodoa. Urtezahar-gauean mito hori bera ikusi genuen Kolonian, "itxura arabiar eta ipar afrikarreko" gizonen gorputzetan, purplewashing delakoaren adibide berri batean, hau da, emakumeen ustezko defentsa erabiltzea asilo-eskatzaileak eta legez kanpoko etorkinak kriminalizatzeko, geure emakumeak geuk baino bortxatu ezin ditugulako mezua zabaltzen delarik bide batez. Zer diozu emakumeen eskubideak (buruko zapia, bortxatzaile beltzak, Afganistaneko emakumeen zapalkuntza…) beste gurutzada batzuetarako erabiltzeko joera horretaz?

Arrested Justice: Black Women, Violence, and America’s Prison Nation [Justizia atzeratua: emakume beltzak, indarkeria eta AEBetako espetxe-nazioa] liburuan, genero-indarkeriari lotutako arazoak konpontzeko kriminalizazio-teknologietara jotzeak dakartzan arriskuak azaleratzen ditu Beth Richiek. Haren iritziz, AEBetako indarkeriaren aurkako mugimendu gailenak okerreko bidea hartu zuen polizia eta espetxea aukeratu zituenean "emakumeak" gizonen indarkeriatik babesteko estrategia nagusitzat. Erraz aurreikusi zitekeen dagoeneko poliziaren hiperzaintzaren mende zeuden eta espetxe-populazioaren hazkundean neurriz kanpoko pisua zeukaten komunitateetako gizonak izango zirela "emakumeak" seguru mantentzeko ahaleginen jomugan gehien egongo zirenak. "Emakume" kategoriaren erabilera orokor eta hedatuenak, bestalde, kategoria horren baitan gertatzen den ezkutuko arrazializazio bat ezkutatzen zuen, zeinaren arabera "emakume" hitzak berez "emakume txuria" esan nahi baitzuen, edo are zehazkiago, "emakume txuri aberatsa". Koloniako kasuak eta arabiar bortxatzaileen diskurtsoak, arabiar gizonak sexu-erasotzaile gisa aurkezten dituen ikuspegi kolonialak areago indartu nahi dituenak, zera gogorarazten digute: zeinen garrantzitsuak diren "emakumeen eskubideen" instrumentalizazio arrazista auzitan jartzen dituzten eta justizia sozialeko borroken intersekzionalitatea azpimarratzen duten teoria eta praktika feministak.

Azken hamarkadetan, Nancy Fraserrek "identitate-politikak klase-politiketatik aldentzeko prozesu" gisa definitu duena bizi izan dugu, birbanaketa beharrean errekonozimendua jarri delarik erdigunean, subjektu kolektibo batetik subjektu indibidual(ista) baterako jauzia eginez. Zuk, aldiz, "borroka-komunitateen" alde egin duzu, zuk diozun moduan, "komunitateak proiektu politikoak [bait]ira beti". Zer deritzozu identitate-politikei buruz eta zein dira hegemonia neoliberaleko aro honetan erdigunea hartu beharko luketen borroka eta proiektu politikoak?

Identitate-politikari aurkitzen diodan arazo nagusia da identitateak askotan naturalizatu egiten direla eta ez direla borroka politikoaren ondoriotzat hartzen eta, horrela, klase-borrokarekiko eta arrazismoaren aurkako borrokarekiko erlazioan kokatzen. Trans mugimendua, adibidez, justiziaren alde borrokatzeko esparru garrantzitsu gisa agertu zaigu azken urteotan. Dena den, garrantzi handiko desberdintasun bat dago trans gaien errepresentazio nagusien eta trans mugimendu intersekzionalen artean: lehenek identitate indibiduala azpimarratu ohi dute; bigarrenek trans borroken funtsezko zutabetzat hartzen dituzte arraza eta klasea. Gizabanakoak nahi duen hori "izateko" duen eskubidean jarri beharrean arreta, trans mugimendu intersekzionalek egiturazko indarkeria (poliziaren, espetxe-sistemaren, osasun arloko profesionalen, etxebizitza-sektorearen, lan-munduaren… esku dagoen indarkeria) da auzitan jartzen dutena, koloreko emakume transek askoz aukera gehiago baitauzkate indarkeria hori jasateko, gizarteko beste edozein taldek baino. Bestela esanda, gure gizarteen errotikako eraldaketa bultzatzen dute, egoera jakin eta aldaezin baten barruan asimilatzen saiatu beharrean.

Identitatearen gaiarekin jarraituz, intersekzionalitateaz aritzen zarenean iruditzen zait borroka desberdinak (Ferguson, Palestina) uztartzeaz ari zarela, identitate desberdin, anizkoi eta ugariak elkartzeaz baino gehiago, noiz eta intersekzionalitatea aldarrikatzen duten eragile askok, identitateak auzitan jarri beharrean, identitate horiek inguratzen dituen testuinguru material eta historikoari muzin eginez, identitate horiek sendotzen eta naturalizatzen dituzten garai batean. Zuk nola ulertzen duzu intersekzionalitatea eta zertan da emankorra gaur egun?

Intersekzionalitate kontzeptuak, nik ulertzen dudan moduan, oso genealogia interesgarria dauka, eta 1960ko hamarkada amaieran eta 1970eko hamarkada hasieran du jatorria. Orain eta hemen xehetasun askotan sartzea ezinezkoa zaidanez, puntu batzuk azpimarratuko nituzke:Emakume Beltzen Aliantzaren sorrera, adibidez, Ikasleen Koordinazio Batzorde Ez Biolentoaren barruan (Hegoaldeko Askapen Mugimenduko gazte-erakunde garrantzitsuena) genero-gaiak eztabaidatzeko ahalegin erantzun gisa. Aliantzak zioen ezinezkoa zela arrazismoa guztiz eta zeharo ulertzea sexismoaren azterketa bat egin gabe, eta baieztapen horri eusteko, Fran Bealek hedapen handia izan zuen artikulu bat idatzi zuen 1970ean: "Double Jeopardy: To Be Black and Female" (Arrisku bikoitza: beltza eta emakumea izatea). Artikulu hura argitaratu eta denbora gutxira, besteak beste antzutze behartuaren aurka antolatutako emakume puertorricoarren borroken berri izan eta gero, Emakume Beltzen Aliantzak izena aldatu, Hirugarren Munduko Emakumeen Aliantza bihurtu, eta Triple Jeopardy izeneko aldizkaria argitaratzen hasi zen, arrazismoa, sexismoa eta inperialismoa ardatz hartuta. Arrazismoari, misoginiari eta gerra inperialistari aldi berean aurre egiteko saiakera militante baten erakusgarri izan zen aldaketa hori. Arraza, genero eta klase kategoriak elkarri lotutako, uztartutako eta gurutzatutako kategoria gisa ulertzeko ahalegin intelektual organiko horren zentzuan ulertzen ditut nik intersekzionalitateari buruzko egungo ikuspegi feministak.

Bartzelonako Centre de Cultura Contemporànian (CCCB) berriki izandako "La fronteracom a centre. Zones de ser i de no ser [migra i colonialitat]" [Muga erdigune. Izatearen eta ez-izatearen esparruak (migra eta kolonialitatea)] izeneko jardunaldietan, Partides Indigènes de la Républiqueko Houria Bouteldjak zera esan zuen: "Ez dakit txuria izatea zer den, baina frantses poliziak ederki daki bereizten. Ez dira inoiz nahasten, nor diskriminatu eta nor egurtu erabakitzeko garaian". Era berean, Itziar Ziga euskal feministak, ARGIAk argitaratutako elkarrizketa batean, honela definitu zuen emakume izatea zer den: "Emakumea naiz, gisa horretara bortxatua izan naizelako; fisikoki, sexualki, afektiboki, ekonomikoki, sinbolikoki... Deiadar egiten dut emakumea naizela, baina ez hanka artean daukadanagatik". Bi kasuotan, subjektua zapalkuntza gune gisa, eta, beraz, borroka-gune gisa definitzen da politikoki. Ildo horretan, zuretzat zer da emakumea izatea? Eta beltza izatea?

Neure bizitzako iraganeko beste fase batzuetan inoiz imajinatuko nukeen edozein mugatatik haratago zabaldu eta hedatu dira kategoria biak eta, beraz, izateko modu historikoei eutsi nahiko banieke ere, hala eta guztiz ere behartuta egongo nintzateke generoaren eta arrazaren definizio politikoak erabiltzen jarraitzera, kasu bietan ere, zeure galderan diozun bezala, bai menderakuntza-egituren eta haiei lotuta ideologien ikuspegitik bai egitura horiek desegiten eta ideologia horiei aurre egiten saiatzen diren mugimendu kolektiboen ikuspegitik. Bestalde, nik beti azpimarratu izan dut praktika erradikala lehenetsi behar zela identitate puru eta sinplearen aurretik. Garrantzitsuagoa da errotikako eraldaketa ahalbidetzea, zure identitateaz imajinatzen duzuna baino. Eta, jakina, lehenago esan dudan moduan, genero- eta arraza-kategoriak —sexualitatea eta klasea bezala— erlazio konplexuagoen barruan baino ez dute zentzua.

AEBetako politikaz ari zinela, "diskurtsoa konplexuago egiteko erronka" nabarmendu izan duzu, "erretorika politikoaren sinplifikazioak muturreko jarrerak hartzea errazten" duela azpimarratzearekin batera. Azken urteotan, beren burua "politika berri" gisa aurkezten duten mugimenduen loraldia ikusi dugu Europan. Halakoek "goikoen" aurka daudela diote, eta "iraultza demokratiko" bat lortzea dute xedetzat, "irribarreen iraultza" baten bidez. Demokraziak zer esan nahi du zuretzat, populismo despolitizatzailearen eta adierazle hutsen garai honetan?

AEBetako ezkerreko jendea —eta ez ezkerrekoa bakarrik, zirkulu kontserbadoreetakoa ere bai— zeharo txundituta gaude, jakina, Donald Trumpen eragin gero eta handiagoa ikusita. Kontua da erretorika politiko sinplista, muturreko eta faxista-joerako hori langile-klaseko komunitate txuriak erakartzen dituela, eta Trump horretaz baliatzen da, hain zuzen ere. Austrian, Frantzian, Polonian eta Europako beste herrialde batzuetan eskuin muturreko pertsonaia eta alderdiek duten erakarmen arriskutsuarekin gertatzen den bezala —geldialdi ekonomikoak eta errefuxiatuen krisiak agerian utzi du, bide batez, Europaren esklabotza- eta kolonialismo-historiak oraindik daukan eragin ikaragarria—, beltzen eta etorkinen aurkako arrazismoaren eskutik indartzen da eskuin muturreko populismoa. Ezinezkoa izango zaigu eskuin muturreko populismo horri aurre egitea eta etorkizun demokratikoei buruzko elkarrizketak bultzatzea —politikaren arreta-gunea gizabanakoaren errepresentazio neoliberaletik komunitateen behar eta nahikundeetara eramaten duten ikuspegi ikuspuntu eraldatzaileen inguruan—, mundu osoan zehar arrazismoaren eta xenofobiaren aurkako mugimendu indartsuak eraikitzeko gai ez bagara.

AEBetako presidentea aukeratzeko hauteskundean inoren alde egingo ote zenuen galdetuta, alderdi berri baten beharra adierazi duzu berriki. Zer dela eta? Zer-nolako alderdia daukazu buruan? AEBetako Alderdi Komunistako presidenteorderako hautagai izan ziren aldetik, zer parekotasun eta zer desberdintasun izan beharko lituzke alderdi berriak Alderdi Komunistarekin alderatuta? Programari dagokionez, iruditzen zaizu Pantera Beltzen Alderdiaren Hamar puntuko programak baliagarria izaten jarraitzen duela? Zein lirateke alderdi berri horren boto-emaileak?

AEBetako hauteskunde-politika bi alderdien sistemaren gatibu izan da azken aspaldian. Hala Alderdi Demokratikoa nola Alderdi Errepublikanoa kapitalismora kateatuta daude funtsean. Bestelako egitura politiko bat behar dugu, egitura korporatiboen aurrean makurtzen ez dena, eta langile, pobre eta koloreko pertsonen beharrak lehentasuntzat dituena. Hori nabarmena izan da hauteskunde-ziklo askotan, eta duela urte asko, Alderdi Komunistako presidenteordetzarako hautagai gisa hauteskunde-politikan parte hartu nuenean, bi alderdien sistema horrekiko independentzia aldarrikatzeko beharra azpimarratzeko egin nuen, hain zuzen ere. Bernie Sandersi emandako erantzuna ikusita, argi dago badela jende kopuru handi bat kapitalismoaren alternatiba bat nahi duena. Gero eta gehiago dira langileak, arrazismoaren aurkako mugimenduak, gai feministak eta LGBTW gaiak, gerraren aurkako eskakizunak eta ingurumen-justizia ordezkatzen dituen alderdi baten beharraren inguruan serioski hausnartzen ari direnak. Pantera Beltzen Alderdiari dagokionez, garbi dago Hamar puntuen programak XX. mende erdialdeko baldintza historikoetan dituela bere erroak, baina, aldi berean, puntu haietako bakoitzak lotura estua dauka egungo borroka erradikal askorekin.

Pantera Beltzekin jarraituz, alderdia aitzindaria izan zen "womanism" delakoaren aldeko politikan: emakumeen eskubideak klase-borrokaren eta arraza-borrokaren maila berean jarri zituen, babesa eman zion abortuari, haurtzaindegiak antolatzen zituen bilera-orduetan, Afrikako familia hedatuaren eredu tradizionala bultzatu zuen familia nuklear burgesaren aldean, alderdiaren egunkariak emakumezko zuzendariak zituen, eta militantziaren %70 izatera iritsi ziren emakumeak. Nola gertatu zen hori guztia, gizonak hilda edo espetxean bukatzen zutela kenduta? Zein ikasgai atera ditzakete egungo askapen-borrokek, bereziki mugimendu horietako feministek, Pantera Beltzen Alderdiaren esperientziatik?

Berez ez ginateke hainbeste harritu beharko Pantera Beltzen Alderdiko militante gehienak emakumeak zirela jakinda, eta gauza bera esan dezakegu Hegoaldeko Askapen Mugimenduan emakumeek jokatutako rol funtsezkoaz. Harrigarria dena zera da: mende erdia igarota, gizonezko lidergo karismatikoari buruzko ikuspegi historikoki zaharkituen gatibu jarraitzen dugula. Historian zehar, emakumeen lidergoarekin —hasi Ella Bakerrekin eta Ericka Hugginseraino— lotutako paradigmek lidergo kolektiboa azpimarratu izan dute gehiago, lidergo indibidualista baino. Egungo mugimendu erradikaletako gazte jendea, berriz, bestelako lidergo batzuk bultzatzen ari da:emakumeena, queer jendearena, kolektibitateena...

Marcuseren ikaslea izan zinenez, hark bere An Essay on Liberation-en (Saiakera bat askapenari buruz) plazaratu zuen galdera bat egin nahiko nizuke: "Gizabanakoak nola ase ditzake bere beharrak, bere aspirazio eta satisfakzioen bidez erreproduzitu gabe, bere behar horiek asetzean bere esklabotza betikotzen duen esplotazio-aparatu batekiko duen mendekotasuna?". Bestela esanda, nola askatu gaitezke geure sentimenduen merkantilizaziotik?

Hona iritsita ez dakit posible ote den desira merkantilizatuaren ondorioei erabat itzuri egitea, horixe baita gaur egungo desiraren izaera:kapitalismoak hainbesteraino inbaditu ditu gure barne-bizitzak nekez bereiz baititzakegu bata eta bestea. Nolanahi ere, iruditzen zait Marcuseren tradizio filosofikoari jarraitzen natzaiola esaten dudanean kontzientzia kritiko bat garatzen saiatu behar dugula ikusteko nola ari garen, geure sentimenduen merkantilizazioaren bidez, kapitalismoaren erreprodukzioan laguntzen. Halako gogoeta negatiboen bidez hasi gaitezke askapenerako aukerak erdi-ikusten.

Bilbon izan zinenean, artearen eta literaturaren garrantziaz jarduteko aukera izan genuen, ulergarritasunaren mugak zabaldu, sen onaren paradigma hegemonikoak txikitu, sinesgarritasunaren alkandora hertsagarria zalantzan jarri, errealitatearen monopolioa hautsi eta geure nozio politikoak itzuli, taxutu eta saiatzeko esparru gisa ulertuta bata eta bestea. Zertan zehazten da hori guztia?

Etorkizun hobeagoetarako bidea erakutsi nahi digutela aldarrikatzen duten gatazka politikoek berek askapenerako aukera baztertu dutela dirudien honetan bereziki, Marcusek "dimentsio estetiko" eta Robin Kelleyk "askatasun-amets" edo "irudimen erradikal" deritzotenera jo dezakegu. Kapitalismoaren erresumak guztiz itoarazi duena merkantziez gainezka ez dagoen bestelako bizimodu bat irudikatzeko gure ahalmen kolektiboa izan da. Horrexegatik behar ditugu artea, literatura, musika eta beste kultur jardun batzuk: geure irudimena hezteko, pribatizazioaren hertsiduratik askatu ahal izan dadin.

Euskal Herrian izan zinenean, Bilbon eskaini zizuten kontzertuan, Nina Simoneren kantu eder bat aipatu zenuen: I Wish I Knew How It Would Feel to Be Free (Aske izatea zer den senti ahal banendi), honela dioena: "I wish I could break all the chains holdin' me, I wish I could say all the things that I should say, say 'em loud, say 'em clear for the whole 'round world to hear" (Nahiko nuke eusten nauten kate guztiak hautsi, nahiko nuke esan behar ditudan gauza guztiak esan, ozen esan horiek denak, argi esan, inguratzen nauen mundu guztiak entzun ditzan). Zer da aske izatea eta zein dira hautsi beharreko kateak?

Nina Simoneren I Wish I Knew How It Would Feel to Be Free ekarri nuen gogora, ez, ordea, aditzera eman nahi nuelako, mende erdi edo gehiago igarota, erantzun borobila daukadala haren aske izatea zer ote den jakiteko grinarentzat, baizik eta askatasuna izendatzeko eta esperimentatzeko nahikunde hark gidatzen gaituelako oraindik. Eta xede hori asko korapilatsuagoa da gaur egun, XX. mende erdiko AEBetan zena baino. Izan ere, balirudike hasiera batean "askatasun" gisa irudikatu genuen zera horretatik zenbat eta gertuago, orduan eta argiago ikusten dugula askoz konplexuagoa dela kontua, askoz zabalagoa…