Euskal Herrian, leku askotan bezala, oihalgintza ekonomiako alor biziki garrantzitsua zen. Abesti batzuek egoera argiki azpimarratzen dute: hor dira Iruten ari nuzu ederraren aldaerak, Otxalderen Kilo Egilearenak eta Intxauspeko Alaba dendaria edo Agustin Etxeberriren 1885eko Maria Alegiazkoa...

Molde errealistan aipatzen digute lana. Ardatzak eta ehungailuak itxuratzen dira eta emakume erromantikoak iruten, brodatzen, bastatzen, josten. Euskarak hiztegi aberatsa dauka ofizioaren deskribatzeko. Oi Pello Pello zoragarrian, demagun, langintzaren bidaldiak zehazten dira: irun ezan, astalka ezan, harilka ezan, jos ezan eta… Bertso guztietan kiloa agertzen da, ardurenean neskatxa baten gerritik dilindan. Egurrezko edo zumezko zurtoinak irun gabeak ziren liho, lana edo kalamu hariak biltzen zituen. Kiloa hitza ahoskatzean entzuten da germaniar jatorrizko knülle elearen oihartzun urruna.

Mesopotamiako tradiziotik gaur arte, oihalgintza emazteen lana izan da. Gizonek ez zuten kiloa sekula erabiltzen eta erabiltzen baldin bazuten erran nahi zuen jendarte mailetan behera umiliazioraino lerratuak zirela. Industriak oihalgintza irentsi zuenean, nagusi paternalistek emakumeak zituzten proletarizatu. Emakume horiek berak dira izar bihurtzen Louise-Michel edo Merci Patron filmetako irudietan, industria mota horren krisia bete-betean pairatzen dutela...
    
    Iruten ari nuzu
    kilua gerrian
    ardura dudalarik
    nigarra begian...

Nafarroa Behereko eremuetan errotu zuten abesti zahar bilatzaileek Iruten ari nuzu kanta. Elkarrizketa bat da hiru kopla zinez biluzi eta sakonetan emana. Amodio ukatuaren mina azaltzen da lerro bakoitzean. Maite duen pertsonarekin mintzo da negarra begian duen irulea:

    Nigar egiten duzu
    oi, suspirarekin...
    Kontsolaturen zira,
    bai, denborarekin.

Irule gaizoaren kideak badaki denborak zauriak sendatzen dituela, eta arintasun larria nabaritzen zaio, bai eta esperientziak dakarren ironia isila.

    Jendek erraiten dute
    hal’eztena frango,
    Ene maite polita
    zu ta neretako.

Kiloa gerrian biribilketa, jestuak errepikakor direnean, bada hausnartzeko astia. Abestiko andereak bere amodioa sozietate zekenaren eta ulergaitzaren kontra bermatzen du, maitemindu erreen bihotzetan anitzetan gertatzen denez.

Intxauspeko alaba dendaria negarrez dabil lanera, aprendiza kontsolatzaile. Goizean goiz atera da, herritarren baten ezkaratzera joateko, bertan jostun edo arropa konpontzaile zereginetan aritzeko. Gure etxera Ana dendaria zetorren eta adinekoak ahapez ari ziren herrietan gertatzen ziren gauza itsusienez. Ahapez eta frantsesez, haurrek –guk, alabaina...– ez konprenitzeko gisan.

    Intxauspeko alaba dendaria
    goizian goiz jostera joailia,
    nigarretan pasatzen du bidia
    aprendiza kontsoltzailia...

Kopla sorta hau ere solasaldi bat da, aprendizaren eta dendari trebatuaren artean. Aprendizak Intxauspeko alabak baino zentzu gehiago duela dirudi, honek baitio zuhurtasunaren xendra seinalatzen:

    Maite duzu izanen ez duzuna,
    hark derauzu bihotzean pena.
    Maita zazu izan dezakezuna
    bardin fama baldin badu ona...

Lerroalde trinko hauetan kolektiboak euskal nor bakunarengan hazten zuen (edo duen) presio sozial ikaragarriaren inportantziaz ohartzen gara, fama ona duen ber, dendari xifrituak edonor maitatu dezakeela jakinarazten diolarik laguntzaile abilak. Zerk osatzen du bada ospea? Langilea, fededuna, euskaraduna, dantzari onesta, pilotari trebea, etxeko andere umila eta oroz gainetik irri egitea laket izateak.

Baigorriko haranean ezagun egin zen Iruten ari nuzu olerkiaren bertsioak amodio ukatuaren malenkoniari klase borrokaren zantzuak erantsi zizkion. Maitale xifrituak dio fermuki, zaldunik edo maizterrik ez duela laztanduko, baizik eta oinezkoak eta morroiak.

    Iruten ari nuzu
    kilua gerrian
    ardura dudalarik
    nigarra begian.

    Alde nere leihotik
    zalduna bazara
    piztuko dut argizaria
    oinezkoarentzat.

    Morroia babesten dut
    nere maitasunez
    maizterraren zilarrek
    ez naute itsutzen.

Otxalderen 1878ko Kilo Egilearen bertsoek iruleen eta oihal ekoizleen mundua XIX. mende erditsutik aitzina jada desagertzen zihoala frogatzen dute. Ez zen aski emankorra:

    Amikuzeko Gilen kilo egileak
    etxetik kendu ditu bere langileak:
    Sehi maiteak!
    Zeren galdu dituen irabaz bideak.

Jakina denez, langintza industrializatzen eta automatizatzen joan zen orduan Ingalaterran, Frantziako Lyon hiriko Jacquard tailerretan eta gero Europa guztian. Beztitzekoa gaurkoan Txinatik, Indiatik edo Turkiatik etortzen zaizkigu eginak. Europan iruten eta josten dira soilik garesti saltzen diren luxuzko jantziak. Bertsolariak, baldintza ekonomiko berriak ukatuz, neskatxa mozkoten alferkerian errotzen du egoeraren larria:

    Ez dezake nehun sal kilo-ardatza,
    nagusitu baitzaio galtzerdi orratza,
    moko xorrotxa!
    Ez da izertu nahi oraiko neskatxa.

    Elhe biltzen dabila galtxoina eskuan,
    laneko gogorikan ez baitu buruan,
    alfer moduan!
    Oihal guti emaiten kutxaren xokuan.

Sozietatea erabat aldatu zen, abiadura sartu zitzaion tren sareak hedatzearekin. Saltzaileak merkatuetan eta herrietan etxez etxe ibiltzen ziren modaren araberako oihalak aurkeztuz. Lana utzi zen eta kiloak, eta ehungailuak museotara eraman ziren.

    Gazte irule guti da Eskual Herrian,
    bat ez dugu ikusten kiloa gerrian,
    ate hegian,
    oi, zer prendak horiek saltzeko ferian.

Otxalde agian poztuko zen egun Lehengo izeneko ekitaldietan (Hazparne, Baigorri) miretsi daitezkeelako iruteko baliatzen ziren arnesak. Lan horretan aritzeko teknikak ezagutzen dituzten jende apurrak badira oraino, behatzez trebe eta arduraz ausart.

Zergatik ukitzen gaituzte hainbeste iruleen bihotzeko penek? Literaturaren eta poesiaren sor-mugaraino eramaten gaitu erantzunak, ahuntzentzat zizelkaturiko Ithakako uharte harritsura eta jainkoen haserreak bertsotan kontatzen ziren mendeetara hain zuzen. Odiseako Penelope, halatan, irudikatzen dugu manta bat iruten, josten, bastatzen egunez, eta gauez, lan xehea desegiten, Ulisesen lekua ezkongai bihi batek ebatsi ez ziezaion. Denbora irutearen sinbolo bilakatu zen Homerok sortu pertsonaia uherra. Halaber, hariarekin lanean aritzen denak gugan Sisifo ezindu eta noiztenka ez maitatuaren hautsa harrotzen duke…

Penelopek menturaz, Ulises kanpoan egon zen hogei urteetan, zenbait negar isuri zituzkeen Euskal Herriko iruleon antzera. Baina bazekien funtsezko oihala sortzen ari zela, jaiotzean niniak lehen aldikoz troxatzeko eta hiltzean lurrean ehorzteko diren gorpuak gerizatzeko eta inguratzeko baliatzen zena. Hil mihisea haztatzean nabaritu dezakegu gauza arruntaz haragoko zerbait dugula esku artean, gure jende izaera soilaren zedarriak gainditzen dituen humanitate zati bat hots.

Abestia Kepa Junkerak grabatu diskoren batean Miguel Boseren edo Benat Axiariren ahotsez entzun dugu hondar urteotan eta Nemesio Etxanizek (1899-1982) antzerki tragikoa eskaini zuen 1952an Gipuzkoako ikusleak ausatzeko, kantaren giroa eta tramak birziklatuz.

Iruleak, galduak izan arren, begiak itxi bezain laster, eskumenean dauzkagun mitologiako munduak lotzen ditu eta berehala, haririk hari, ezeztatua uste genuen harremana osatzen doa.