Zuek zerekin lotzen duzue prekarietatea? Zer datorkizue burura prekarietatea entzundakoan?

Kattalin Saintte-Marie. Nik pertsonalki bizi dut segurtamenik gabeko egoera bezala, zure geroan segurtamenik ez izatea eta egoera ezegonkor batean bizi beharra. Etengabe buruan izatea nola aitzinatuko zaren, nola pasako diren gauzak... Eta hori lotzen da lan ezari, baina baita ere lan baldintza jakin batzuei, eta horrek badu eragina etxearen gainean, harremanetan...

Endika Pérez Gómez. Egia da askotan prekarietateaz hitz egitean lan eremura bideratzen dugula gaia, baina kontuan hartu behar dugu segurtasun edo egonkortasun falta dakarrela, eta ez dela eremu bakarrera mugatzen, bizitzako esparru guztietan sartzen baitzaigu: etxebizitzan, harreman sozialetan...  Azken finean, prekarietatea saldu nahi izan diguten ideal bat ez lortzearen ondorio da. Kontsumitzeko eta produzitzeko ideal burges bat eman digute, eta horra ezin ailegatuak eragiten digun ezintasuna da.

Joanes Rosó. Prekarietatea bera, definizio bezala, konpondu beharreko zerbait da; eta egoera horri adarretatik helduz bilatuko diogu irtenbidea. Definizioz pobreziari lotutako kontzeptua da, baina orain dela urte batzuk arte egoera hori behin-behinekotzat hartzen zen, garai berri batera salto egitekotan dabilen eta trantsizio egoera batean dagoenarena. Gaur egungo arazoa da prekarietatea orokortu eta egonkortu egin dela. Baina gazteok gaur prekarietatetik abiatuta, gure etorkizuna diseinatzeko aukera izan dezakegu.

Onintze Goitiz Auria. Kontuan hartu beharda prekarietatea ez dela berria. Historikoki askotan eman den egoera da. Botere falta da, eta aukeratzeko daukagun gaitasun eza da muineko arazoa; ez baitaukagu nola lan eta bizi nahi dugun erabakitzeko aukerarik. Horrek garamatza prekarietatera.

Desberdin pairatzen al da prekarietatea jendarteko klase, genero, etnia desberdinetan?

E. P. G. Prekarietatea pairatzen duena, esan bezala, bere produkzioa lan merkatuan saldu behar duena da, eta klase sozial jakin bati lotua dago, beraz. Baina horrek ez du esan nahi langile klase horren barruko sektore guztiei modu berean eragiten dienik. Emakumeen edo etorkinen kasuan, adibidez, areagotu egiten da egoera. Gazteriaren kasuan, egia da asko lotzen dela prekarietatearekin, baina eragiketan kontuan hartu behar dugu azken urteetan lortu nahian dabiltzan betiereko gazteriaren kontzeptua. Kontsumitzaile adin-tarte hori ahalik eta gehien luzatu nahi dute.

K. S-M. Bai, areagotzen da prekarietatea lehen ere egoera ezegonkorrak, segurtasunik eza edo zapalkuntza egoerak bizi dituzten pertsonengan; Endikak esan duen moduan, dela etorkinen edo dela emakumeen kasuan.

O. G. A. Ez dugu ahaztu behar prekarietatea guk onartzen dugula. Hau da, guk erabakitzen dugu prekarioa den eta ez denaren arteko muga non dagoen. Orokorrean jendartean hitz egiten denean “bah, lan hori prekarioa da”, gu ari gara etiketa jartzen; baina moldagarria izan daiteke etiketa hori eta baita muga bera ere. Nik soldatapeko lan guztia ikusten dut prekario, ez baitaukagu gure produkzioa erabakitzeko aukerarik.

Adinaren eta gaztetasuna luzatzearen ideiari jarraituta, agian gaztetasuna kontzeptua bera sistema kapitalistaren asmakuntza bat gehiago da, markatutako adin tarte horretan sistemak berak finkatutako rolak, kontsumoa eta abar erreproduzitzeko.

E. P. G. Nik ez dut uste gazteria bere osotasunean identitate kultural, sozial edo adin tarte bezala inposatu diezaguketen zerbait denik. Kezkatzekoa da, hala ere, nola lortu duen sistemak hori guztia asimilatzea eta sistema bera birproduzitzeko elementu bilakatzea. Ikusi besterik ez daude gaztetasun perfektua lortu nahi badugu bete eta kontsumitu beharreko ezaugarri guztiak.

J. R. Ados nago Onintzerekin, zerekin konparatzen duzun, horren arabera izango da egoera bat prekarioa edo ez. Gu prest bagaude eta tresnak lortzen baditugu zertan eta nola lan egin nahi dugun erabakitzeko, neurgailua desberdina da. Daukazunarekin zoriontsu bazara ziur nago prekarietatearen marra beste leku batean egongo dela. Adinak baino gehiago zure bizitzako aldiak markatzen du desberdintasuna. Azkenean, prekarietatea bizitzeko modua ez da berdina 24 urterekin oraindik familia bateko ‘kume’ izanik edo seme-alabak izanda.

Malgutasun laborala da asko entzun ohi den beste kontzeptu bat. Zenbat du abantailatik eta zenbat ezegonkortasunetik?

O. G. A. Malgutasun hori da oraintxe sistemak behar duena. Sistema bat da, merkatua bat da, merkatu globala, eta gaur egun distantziak askoz ere txikiagoak dira, baina malgutasun horrek herritarroi eragiten digu.

J. R.  Nik ez dakit malgutasuna edo mugikortasuna den. Baina galdera da ea guk nahi dugulako mugitzen garen edo behartuta gaudelako egiten dugun. Nik uste mugitzea bera aberastasuna dela eta pertsona bezala hazten laguntzen digula, baina nahi eta behar izatearen artean dago muga.

E. P. G. Mugikortasuna noski dela aberatsa, baina beti ere baldintza duin batzuk errespetatzen badira. Alde batetik bestera mugitzeak malgutasuna dakar berarekin, baina langilearentzako malgutasuna izan beharrean zapaltzen gaituztenei zuzendutako malgutasunaz ari zaizkigu.

“Lana baldin badaukazu ez kexatu”, aditzen dugu.

K. S-M. Gazteoi saldu digute maila altuko ikasketak burutu behar ditugula, ondoren master bat egin behar dugula, eta hori bukatutakoan eskuratu ahal izango dugula lana. Baina hori guztia eginda, eta nire egoera pertsonaletik ari naiz, burua itzuli eta ikusten dituzu zu bezalako gazteak, “formatuak”, lanik gabe edo han eta hemen lan txikiak egiten, ahal duten bezala bizitza ateratzen... Azken batean karioegi gara sistemarentzat, beraz, ez gaituzte hartzen, eta topatzen zara bost urteko goi mailako ikasketa batzuekin eta zorte pixka batekin astean ordu gutxi batzuetako lanarekin hilabete bukaerara ezin arribatuta. Noski, lan baldintzei erreparatu ere ez diegu egingo... Eta erraten duzuna, Onintze, erabaki baduzu ordu horiekin nahikoa duzula bizi ahal izateko bikain, baina bestela ez da posible.

O. G. A. Agian lanaz hitz egiten dugunean zehaztu behar dugu zer lan motaz ari garen. Uste dut soldatapeko lanaz ari garela eta horrek dakarren guztiaz. Lan mota horren kasuan, zuk ez daukazu zure lanaren jabetzarik, zuk ezin duzu erabaki nori emango diozun zuk sortutakoa, eta mekanismo automatiko baten bitartez desagertuko da zure eskuetatik beste batzuetara joateko. Zentzu berean, zuk hortik jasotzen duzuna zu bakarrik erreproduzitzeko izango da. Sakonki aztertzeko gaia da, eta lan askearen ideia lantzen hasi beharra daukagu; kolektiboan nolako lanak egin ditzakegun, guretzako, eta gure harreman sareetan oinarrituta.

Egia da soldatapeko lanak badituela ezaugarri batzuk eta erabakitzeko eskubide gutxi edo batere ez diola uzten langileari. Baina egia, baita ere, orain arte bazirudiela soldatapeko lan horrekin ere nolabaiteko ongizatea lor zitekeela. Orain, ordea, badago jendea soldatapeko lan hori nahi eta ezin duena lortu, edo lortuta ere ongizate maila horretara iristen ez dena. Nahiz eta bi kasuetan erabakitzeko gaitasunik gabea izan, ez al dago hor salto bat langile klasetik prekariotzara?

O. G. A. Agian askeagoa zara soldatapeko lanik izan gabe eta zure denbora eta esku-lana zeurea denean. Aipatu duzu badagoela jendea lan-mundutik kanpo geratzen ari dena eta soldatapeko lan hori bilatzen duena. “Zu zertan ari zara?” “Ez, ni orain ez naiz lanean ari, curriculum-ak bidaltzen ari naiz, ea lana ematen didaten”. Hori, tamalez, gaur egun gazte askoren errealitatea da. Zergatik ez ote dira beste zerbaitetan ari? Gaur egun ez dagoelako alternatibarako politika askorik, edo baldin badago ez da ikusarazi nahi. Eta badirudi hobea dela “orain arte ondo bizi izan gara” nostalgia horretan geratzea, nik ‘ongizate’ hori zalantzan jartzen badut ere...

K. S-M. Ados, baina lana bilatzen ari diren gazte horiek beren gurasoek bizitako garai ‘on’ horien koadroa dute buruan eta zaila da horrelako bizimodua ezagutu duenarentzat ohartzea eta barneratzea ‘krisi’ deitzen dioten hau ez dela iritsi bezala pasako den kontua. Egoera horren aurrean ito gabe, hasi beharra dago gauza berriak sortzen eta beste egonkortasun bat bilatzen, eta burutik kendu behar dugu lehengora itzultzearen ideia.

E. P. G. Soldatapeko lanaren ñabardurarekin bat nator, baina galderara bideratuta, orain arte sistema kapitalistak saldu digun ideal burgesarekin programatu gaituzte ulertzeko hori dela benetako ongizatea, hor prekarietateak ez daukala lekurik, nahiz eta aro honen aurretik ere egon bazegoen. Baina gaur sistemak ezin die berak saldutako behar horiei ere erantzun, eta egun gertatzen ari den fenomenoa da langile pobreak daudela; enplegua izan bai, baina bizi-baldintza duin batzuetara iristen ez diren pertsonak: etxebizitza duin baterako eskubidea, elikadura, arropa... Beraz, egia da asko entzuten dela “lana baduzu ez kexatu”, baina uste dut lana daukatenek ere badituztela arrazoiak protesta egiteko. Orain da garaia beste errealitate bat eraikitzen hasteko, eskema zaharrak erortzen ari baitira.

Emantzipazioa, independentzia ekonomikoa, gurasoen habiatik ateratzea... Uste duzue immobilismora garamatzala gurasoen babesak, ala hori gabe ezingo genuke ezer egin?

K. S-M. Noski izugarrizko babesa ematen digutela gurasoek, eta beharrezkoa dugula, baina gurasoen etxetik atera nahi eta ezin duzunean... Segurtamen bat da, baina noiz arte luzatuko da hori? 30 urtetan? Momentu baten buruan, etxetik atera nahi duzularik, hasten zara buruari bueltak ematen eta aterabideak pentsatzen ez horrela segitzeko.

O. G. A. Emantzipatzearena ez al da apur bat kontzeptu burgesa? Niretzako familia eta harreman afektiboak oso garrantzitsuak dira, eta planteatzea “kito, hemendik kanpo geldituko naiz, jada oso autonomoa naiz, oso librea, oso askea”... Benetan uste dut garrantzitsua dela kontzeptua bera zalantzan jartzea. Gertukoekin harreman estua mantentzea garrantzitsua da, hor potentzial handia dago. Gizartean indibiduo solte asko gaude, bakoitza oso emantzipatua, ekonomikoki karga pila batekin; guretzako agian egokiagoa da, ordea, ikuspegi iraultzaile batetik lazo horiei garrantzi gehiago ematea.

K. S-M. Bai, segun-eta nola definitzen duzun emantzipazioarena, baina ez du erran nahi familia utzi eta zuk zure aldetik joan behar duzunik. Segur da familiaren balorea, zure inguruko lagun eta familiaren lotura beharrezkoa dela, baina emantzipazioak ez du erran nahi muga bat denik eta horiek gabe egin beharko duzunik. Eta gaur egun gehiago, gaztearen prekarietatean noski laguntzen duela, baina gero elkartasunarenak bizi guztian horrela segituko du, emantzipatu edo ez.

J. R. Burujabetza kolektiboa da, agian, mahai gainean jarri behar duguna, eta ez emantzipatzea gizarteko arauek hala agintzen dutelako: ni nire independentziarekin, ni nire karga ekonomiko guztiekin. Azken finean, ni bakarrik ez naiz ezer. Badirudi krisi honi esker hasi garela berriz ere horrelako gauzei bi buelta ematen, alternatibak nola eraiki planteatzen, eskema berriak antolatzen… Baina berriz diot: zerbait eraikitzekotan taldean beharko du izan.

E. P. G. Asko gustatzen zaidan hitza da emantzipazioa, baina ez dut ulertzen modu indibidual batean; gustuko dut, burujabetzaz edo buruaskitasunaz ari delako. Ulertu daiteke era kolektiboan, ordea. Emantzipazioa diogunean ez dut uste gure inguru estuenarekin dauzkagun lazoak apurtzeaz ari garenik. Bestalde, eta galderara itzuliz, tamalez gazte askok behar dugu etxekoen koltxoia, batzuk eroso egongo garelako agian, eta beste batzuk ez dagoelako besterik; baina kontuan izan behar dugu prekarietateak geroz eta sektore zabalagoa hartzen duela, eta gure gurasoen koltxoia ere mehetzen edo husten joan daitekeela. Eta horren aurrean bi aukera dauzkagu: edo modu indibidualean, gure lan-indarra -gazteok hori bakarrik baitaukagu eskaintzeko- saltzen dugu eta modan dagoen ekintzailetasun eta lehiakortasun marrazo guztien artean saiatzen gara gure bizitza topatzen; edo lortzen dugu benetan hausnarketa kolektibo eta komunitario batetik lan autogestionatuak mugitzen hastea. Badirudi hitzez esatea erraza dela eta gero egitea ezinezkoa, baina geroz eta eredu berri gehiago sortzen ari dira, eta horri erreparatu behar diogu, horretan jarri behar dugu indarra.

J. R. Ekintzaile hitzak euskaraz espainolezko emprendedor eta activista hartzen ditu bere baitan. Eta hori da azkenean euskaldunok egiten duguna, ezta? Arazo bat daukagunean gu mugitzen gara konponbidea emateko. Egia da askotan emprendedor hitza norbanakoaren arrakastarekin lotzen dela, baina ni natorren Arrasateko kooperatiben modeloan behintzat, saiatzen gara taldeko ekintzailetza hori bultzatzen, zenbaitetan erosotasun pertsonal askori muzin egiten ekipoaren alde. Zailagoa izaten da normalean kolektiboan funtzionatzea, baina bakarrik azkarrago iritsiko bazara ere, komunitatean urrunago iritsiko gara, eta askoz ere egonkortasun maila altuagoa lortuko dugu.

E. P. G. Bai, baina Confebaskeko presidentea hasten bazaigu azaltzen ekonomikoki eta sozialki aurrera egiteko gazte ekintzaileak behar ditugula, normala da exzeptikoak izatea. Ados nago, hala ere, hitzak izan dezakeen bigarren buelta horrekin, ekintzailetza bera beste ikuspegi batetik landu ahal da. Baina sistema arrakasta indibiduala eta lehiakortasuna bultzatzen ari da behin eta berriz, geroz eta eskaintza txikiagoa denean geroz eta maila akademiko eta laboral altuagoak exijituz, masterrak egitera ia behartuz, gero gainera gure herrian ez dagoenean horretara bideratutako lanposturik.

Egungo egoera prekarioari, oro har, modu kolektiboan ari gara erantzuten, edo soluzio indibidualak bilatzen ditugula iruditzen zaizue?

K. S-M. Norberak xerkatzen du prekarietatetik ahalik eta hoberen ateratzeko bidea. Baina badira beste alternatiba kolektibo batzuk, ez direnak behar beste entzuten. Trukaketa gehiago izan behar genuke iniziatiba horiek beste leku batzuetan ere garatzeko.

J. R. Orain arte, norberak bere burua salbatzeko saiakera egin duela uste dut, baina oraintxe lurra ondua dugu ur pixka bat botaz gero uzta jaso ahal izateko. Nire inguruan jende askok ez daki bere desirak nora bideratu eta jende asko topatzen dut atsekabetuta bere egoerari buelta eman nahian. Aurrera begira uste dut soluzio kooperatiboak direla gure irtenbiderik onena.

O. G. A. Kolektiboa ezinbestekoa da bai, bakarrik ezin zaie aurre egin kapitalismoaren joerei. Gizarte honetan pertsona bakarrik ez da ezer, kolektiboaren babesa behar du talka horretarako. Alternatibak ere bide horretatik datoz. Guk Galdakaoko Ortuondo gaztetxean, adibidez, komunala kontzeptua erabiltzen dugu. Gure artean sortzen diren harreman afektiboetatik abiatzen da barne sistema produktibo komunal hori, eta ideia nagusia da, sistema kapitalistaren joerei aurre egitea. Beti merkantzia da produktua eta zuk lanarekin lortutako diruarekin erosten duzu. Horren aurrean, guk planteatzen duguna da ematearen logika: soberan duzuna eman eta elkarbanatu, trukean ezer espero gabe, taldearen eta zure ingurukoen onerako soilik.

E. P. G. Alternatibak badaude, eta kasu denetan oinarria da gure lan indarra merkatu kapitalistan saldu eta horrekin lehiatu beharrean, kolektiboki erantzutea gazte mugimenduan hain errotuta dagoen autogestioaren bidez. Merkatu eta kontsumo sare paralelo gero eta zabalagoak sortu behar dira. Hori da egoerari erantzuteko daukagun modurik onena.

Baina garrantzitsua iruditzen zait ez sinplekerian erortzea. Askotan badirudi gure errua dela halako proiektu kolektiboetan ez egotea. Badirudi ez badakigu nondik hasi edo halako proiektu bat abiatzeko gaitasunik ez badugu, sistema elikatzen dugula eta ez dugula kexatzeko eskubiderik. Uste hori irauli egin beharra dago. Gure bizitzaren gainean erabakitzen duten heinean, alternatibak sortzeko dugun aukera murritza da. Sistemaren barruan gaude, eta hortik eraiki behar dugu alternatiba. Ez da erraza. Horregatik, iruditzen zait hori presente izan behar dugula, ez jausteko idealismo antzuetan. Kontraesan asko izango ditugu, normala da, baina eraldaketa prozesua hortik abiatu beharko dugu.

Hortaz, arrakaletatik abiatzea proposatzen duzu, pixkanaka gizartea ere eraldatzeko.

E. P. G. Sistemari ahalik eta leku gehienetatik eraso egin behar zaio. Alternatibak eraikiz, eskubideak defendatuz, sistematik kanpo dauden ereduak bultzatuz… baina denak norabide berean izan behar dute: pertsona eta herri bezala burujabe izateko bidean.

Ezin dugu ukatu bizi dugun errealitate objektiboa, baina horrek ez du esan nahi bere kontraesanekin bada ere alternatibak eraikitzeko gaitasunik ez daukagunik. Eta alternatiba sortzen ari ez garenok ere, eskubideak defendatuz eta kontsumo kritiko eta arduratsua eginez, alternatiba horiek aurrera egiteko behar dituzten baldintzak sortzen lagun dezakegu.

J. R. Alternatibak egon badaude, ez dugu gurpila asmatu behar. Transformazio sozialean jarduteko aldiz, tresna asko behar dira, lan asko egin behar da eta estrategia bat behar da horretarako. Nola ahaldundu gazteak bide horiei heltzeko?

Nik inguruan etsipena nabaritzen dut. “Ezin da, zaila dago…”. Txipa aldatu behar dugu, tresnak baditugulako. Behar duguna da itxaropena eta indarra lanean hasteko.

O. G. A. Niretzat garrantzitsua da gure esparru naturaletan, eta kontraesanekin lotuta, apurka-apurka pausoak ematea burujabetzarantz. Hau da, ikasketak gure egitea, etxebizitza gure egitea, eta zergatik ez, baita lana ere; lan askea izan dadila. Kontraesanei pixkanaka aurre egitea…

K. S-M. Gure mailako alternatibak egitea posible da, baina zaila da sistematik erabat kanpo egitea. Zuberoan eta Behe Nafarroan badago elkartasun bidez gazteei euren enpresa sortzeko sostengu ekonomikoa emateko ekimen bat, dirua denborarekin itzultzeko aukera ematen duena. Alternatiba txiki bat da norberaren lan propioa sortzeko aukera eman eta prekarietate mota bat atzean uzten laguntzen duena, baina azkenean diruaren logikak agintzen du hor ere.

Alternatiba ekonomikoaz hitz egin daiteke, beste espazio eta alorrak kontuan hartu gabe? Zer gertatzen da, adibidez, gaztetxeekin?

E. P. G. Espazio askotan egin behar da borroka eta tira. Enpleguaren inguruko gogoetak ere egiten dira gaztetxeetan adibidez, hortaz, oso lotuta daude ekonomia alternatiboa eta beste alorretako alternatibak. Adibidez, orain gutxi antolatu diren Herri Unibertsitateak ere indar handia dute, eta norabide berean egiten dute tira, kontzientzia garatzea ezinbestekoa baita alternatibek aurrera egin dezaten. Ekimen horiek guztiek komunean dute kolektibizazioa eta eraldaketarako grina, eta horiek, elkar laguntzen dute gainera.

O. G. A. Gaztetxeen eredua oso alternatiba potentea da, eta egia da orain arte aisiarekin oso lotuta egon dela, baina orain horri ere pixkanaka buelta ematen ari gara. Azken aldiko gaztetxe topaketetan nabari da orain arte aisialdia lan eta ikasketatik kanpo zegoen denbora bezala bizi beharrean, oro har norberaren denbora eta bizibidea antolatzeko modua ari direla bilatzen gune hauetan ere. Gauza bera gertatzen da etxebizitzarekin, okupazio dinamika ere gaztetxeetatik abiatzen da hainbat kasutan, etxebizitza eskubidea aldarrikatzeko bide bihurtzeko gero.

E. P. G. Gaur egungo gazte asanblada askok adibidez, ortu proiektua ere badute. Elikadura burujabetzaren kontua, esaterako, gero eta proiektu gehiagok barneratu dute. Hor prozesu bat abiatzen da, eta apurka espazioak irabazten dira.

Alternatiba ze mailataraino eraman behar da? Pixkanaka hastea nahikoa da?

J. R. Espazioak pixkanaka irabazi behar dira, jendea formatuz. Ulertu egin behar dugu kontsumitzen duguna nondik datorren, ze balioren arabera landu den…

Tokiko garapenak esan nahi du hemen produzituz gero hemen sortuko dugula lana. Ortu bat izatea ez da erraza, lan asko eskatzen du, eta horregatik planifikazio hori komunitate mailan egin behar da. Horretarako trantsizioan gaude, eta bidean badaude jada martxan jarri diren proiektuak. Logika horietatik bizitza proiektuak eraikitzea, hori da hurrengo pausoa. Azken urteetan aldatu da joera hori ere: orain arte esaten ziguten, lana lana da, eta hortik kanpo garatuko duzu zure bizitza pertsonala. Orain aldiz, uste dut konturatzen ari garela pertsona bera garela arlo pertsonal, laboral, familiar edo politikoan. Bizitza bakarra dugu, beti gara pertsona bera, eta maila guztietako harremanek eragiten dute gizartean eta ekonomian. Espazio horiek guztiak ditugu irabazteko.

O. G. A. Ideologikoki ere lanketa handia egin behar da horretarako. Orain arte, eta kasu askotan oraindik ere, lana eskatzen genuen, soldatapeko lana ematea norbaitek, ia-ia mesedez eskatuta. Nire lanetik beste batek dirua ateratzea. Pausoak apurka-apurka eman behar dira, asko hitz egin eta eztabaidatuz, praktika alternatiboekin bestelako errealitateak sortuz.

E. P. G. Ez dago ahazterik ekoizpen bideen jabe ez garen artean, kapitalismoak ere baduela aparatu ideologiko oso bat bere eredua manten dadin. Alternatibak sortzen ditugunean, nahiz eta aldaketa sortu tokian tokiko dinamiketan, borroka ideologiko indartsua ere egin behar da. Alternatibak sortu behar dira, baina komunitate txikirako bakarrik balio beharrean, eraldaketako bokazioa izan behar dute. Herri bezala pentsatu eta lokalean ekin, hori da gakoa. Bestela gure komunitatean konpondu dugun arazoa ondoko komunitatetan mantenduko da. Gainera, kontuan hartu behar da beharrak aginduta batek baino gehiagok ezin diola uko egin soldatapeko lan horri, eta pertsona horiek ezin ditugu eraldaketatik kanpoan utzi.

O. G. A. Gaitasun produktibo handia dugu, baina ez dugu bitartekorik. Guk saltzen dugun lan gaitasun hori ere badugu. Batzuetan badirudi beldur garela gure buruaren jabe izateko. Nahiago dugula esatea, “egizu hau eta ogi apur bat emango dizut”. Jaten ematen digunaren eskuari lotuta egon nahi dugula dirudi, etxabereak bezala, eta eskurik ez bada gosez hilko garela. Baina agian basabereak izan behar dugu, eta gure kabuz biziraupenerako elikagaiak bilatu, nork emango digun zain egon gabe.

E. P. G. Argi dago baietz, badaukagula indarra, eta iruditzen zait esperientzia horiek martxan jarri eta bidea egitea tokatuko zaion belaunaldia garela. Baina batzuetan mutur batetik bestera joaten gara, eta oso diskurtso sinplistak ere badaude: “alternatibak eraiki behar dira, hori da bidea” eta beste dena alboratuta geratzen da. Alternatiba ez da soilik gu ondo bizitzeko, herri bezala sortzeko baizik. Horrek ez du esan nahi egitasmo guztiek nazionalak izan behar dutenik. Bide horri helduz gero, momentu batean ez dugu alternatibaz hitz egingo, egiteko modu hori hegemonikoa izango baita.

Nahiko maila teorikoan ari gara orain arte, baina milaka gazteren eguneroko errealitatea da abiapuntua. Ikasketak amaitu berri dituen batek, adibidez, zein ate jo dezake, nola has dezake bere bidea…?

K. S-M. Nik horretan ikusten dut kolektiboaren eta gizabanakoaren arteko muga. Iruditzen zait gazte gehienok gure bide propioa bilatuko dugula. Ikasketak bukatuko ditut laster eta lagunduko dit kolektiboak noski, lagunek, familiak… Baina maila indibidualean ziur asko beharko dut soldatapeko lana aurrera egiteko. Ene mailan segituko dut alternatibak xerkatzen, baina oraingoz behintzat iruditzen zait elkarte mailan lan egin arren, horrekin batera, sisteman bizi naizen neurrian jarraitu beharko dudala enplegu batean, dirua ere behar baitugu. Behar bada pesimista izango naiz baina…

J. R. Hor esparru ezberdinak daude. Indibidualki bakarrik ezingo badugu, ulertu behar da erakundeak erabili gabe ere oso zaila izango dela alternatiba horiek bideragarriak egitea. Bestela gure ekimenak martxan jartzen ditugu, baina erakundeek etengabe trabak jartzen dizkigute.

K. S-M. Ez da dena egun batetik bestera egingo. Baliteke aipatzen genituenak batzea bakarrean, soldatapeko lanarena eta alternatibarena. Baina denbora beharko da, eta nik hor ikusten dut zailtasuna. Hala ere, hori da gure erronka, guretzat ez bada ere, hurrengo belaunaldientzat horrela izan dadin.